<title page>

Sancti Ioannis Apostoli
Vindicia
Contra Novatores et Falsarios

<subtitle page>

Corruptelæ
Duorum Celebrium in Sacris Literis Locorum
Historica Narratio.
Sive
Dissertato Critica et Historica de Ceberrimis {sic} duobus N.T{estam}. Locis a priscis tam Græci quam Latini Nominis Scriptoribus attentatis olim, et Corruptis.

Vizt 1. Ep. Ioh. 5 &ca.           1. Ep. Tim 3.16.

In Epistola ad Virum Nobilissimum Eruditissimumqꝫ perscripta.



Amstelædami, Anno 1709.

<1r> < insertion from p 1A >

1. Ep Ioannis. V. 7

Deest in Nic. Gerbelij Edit. Hagenoæ 1521. qrto v. autem 8. incipit ὅτι τρεις. –

Deest in Syriaco codice a Guidone Fabricio edit. \in/ quarto Parisij 1584. Legitur autem cont{illeg}ritus testatur quod ille spiritus {illeg} sunt tres testes spiritus & aqua & sanguis & his tres sunt in uno.

Deest in W{olfij} Cephalæi editione in 8.vo Argentorati 1524. et versus 8. incipit ὅτι

Vide editionem Test. N. Lat. Theolog. Lovan {illeg} hunc locū 16to Antwerpiæ. {illeg}ntini. 1584.

Deest in versione è Syri\a/ca codice editâ {illeg} Fortunatū Fanensem fol. Venetijs {16}09.

Deest etiam in Arabicà versione.

< text from f 1r resumes >

Quandoquidem vehementer cupias, Vir Nobilissime et Ornatissime, post lectos à te nuperos quosdam Scriptores, Autoritatem illius Loci, de testimonio Trium in Cœlis 1. Ioh. 5.7. compertam habere: Ecce tibi Narrationem contexui, ut quâ ratione omni Sæculo Legeretur, & quibus artibus immutatus tandem et Corruptus fuerit, ex Veterum commentarijs, quæ Supersunt, quantum hactenus investigare licet, ostenderem. Hoc eo libentius Egi, Quoniam tibi probe intelligenti quot Errores et Corruptelas Ecclesia Romana propinaverit orbi Christiano, Sat Scio non rem <2r> Ingratum fore, si argumentis Coactus fueris, vel Alteram Unam recognoscere depravationes|m|, etsi non vulgo creditam, ipsâ tamen Hæreticâ pravitate vitiosiorem. Quamvis ênim Luthero, Erasmo Grotio, alijsqꝫ nonnullis doctioribus et oculatioribus, quid in hac re senserint, dissimulare non licuit: pleriqꝫ tamen hunc textum perditè amant, ut Hæresi \Longe/ inimicissimū. Atenim dum contra pias, ut ajunt, Ecclesiæ Romanæ fraudes vociferamur, {illeg}|{Gentiqꝫ}| Reformatæ religio est Ejusmodi crimina \non/ execrari: Majus Esse Nostrûm quam Pontificiorum nefas constabit, quos eo nomine damnamus, si Eadem ipsi <3r> propudia tacamur. Hoc modo Etenim egregie condecorant |illi| Suam Religionem, at nostram idem res eadem fœdè labefactat. Vera fides apud Orientis Ecclesias diuqꝫ inter Occidentis Ecclesias absqꝫ | sine hoc Textu constitit. Magisquoqꝫ Religioni Nocet, quum prodest, sustentare fidem carioso {fulcro}. nec melius qui{illeg}|vis| veritati po{illeg}|t|est consulere, quam quæ sublestæ fide sint, auferendo. Cùm itaqꝫ prudenti te mitiqꝫ \humanissimoqꝫ/ ingenio probe noverim, non improbaturum fore confido, si aperte Animi sensa tibi significârim: præsertim quia non de aliquo Fidei Articulo, aut disciplina|æ| Ecclesia{illeg}|sticæ| |ratione| <4r> Sim disceptaturus, sed de loco quodam in hodienis {sic} N. Testamenti editionibus criticā disquisitio\nem exhibeo/, Cujus corrumpendi hanc esse historiam veri-simile est, uti paucis expediam.

Tertullianus, quiqꝫ eum secuti sunt, Spiritum, Aquam et Sanguinem in 1. Iohs 5.8. de Patre, filio et Spiritu Sancto explicant, ut unum esse confirment. [1]Hanc interpretationem in M.S. suis \N. Test. codicibus/ quidam inter illos \margini/ adnotàrunt, \in/ quibus postea exscribendis {illeg} Alij E{illeg}|an|dem interpretationem in ipso Textu inseruêre: Cœptumqꝫ ab Afris contra Vandalos circa Annum 484 primo citari. [2]Ex Africâa transijt illa interpretatio in Europam, et versioni suæ intexuit Hieronymus, si insignis <4v> A|a|d Eustochium Epistolæ autor esset. At vix ante sæculum duodecimum et sequentia, et perraro in Codicibus Europæis extat ante Sæculum duodecimum, et insequentia, cum inter Scholasticos disputare cœptum fuerit; Ante hoc tempus, inquam, verba illa, 7. versûs, citari ab Europæis nondum inveni. Ab ipsis artis typographicæ incunabulis obrepit è Latina|i|s versionibus in Græcos Codices Impressos, contra fidem et Autoritatem Græcorum MSS. omnium, et Antiquarum versionum; indeqꝫ a Venetos|| prelis citò transvolavit in Græciam. Huic Narrationi Historicæ fidem optimè <5r> Conciliabunt Argumenta Utrinqꝫ Allata

Argumenta sive probationes quæ afferuntur pro Testimonio Trium in Cœlis sunt Autoritates ex Tertulliano, Cypriano, Athanasio, Hieronymo, et Eugenio adductæ atqꝫ e Multis MSS Græcis, et Latinis prope omnibus.

Tertullianus, adversus Praxeam cap. 25. ita Loquitur. "Connexus Patris in filio, et filij in Paracleto, Tres efficit Cohærentes; alterum ex altero: Qui Tres Unum Sunt, non Unus; quomodo dictum est, Ego et Pater unum sumus; ad Substantiæ Unitatem, non ad Numeri Singularitatem." <5v> Hîc constat Tertullianum non dicere, Patrem Verbum et Spiritum Sanctum ut in septimo versu hodie legitur; At {illeg} loquitur de Connexu Patris, filij et Paracleti. Nec vel videri potest Textum illum citasse, nisi per solam istam Exegesin, nempe, Qui tres unum sunt. quas Voces \etiam/ facile fuit illi a Clausulâ octavi versus mutuari. Tres illos exponit de Trinitate, Eumqꝫ explicationem confirmat per alterius Textus clausulam notissimam [Ego et Pater Unum Sumus] quasi Unius et idem sensus esset Utriusqꝫ loci. Porro autem hæc Interpretatio {illeg}|es|t a Tertulliano, vel ab alio Montani sectatore, videtur excogita{ta}|{re}|, ad Illorum Trinitatem <6r> Tutandam. Hæc enim scripta fuere per Tertullianū jam Montanistum.

Cyprianus, etsi non fuit Montani discipulus, mire tamen coluit Tertullianum, {illeg} diligenter lectitavit ejus scripta, eumqꝫ vocavit Magistrum suum; quem etiam secutum fuisse videtur in hujus{ce} loci expositione. \verbis supra allegatis./[3] Quasi etenim a Legendo jamjam Tertulliano divertisset, ita illum citat et imitatur – Cyprianus de Unitate Eccles. "Dicit Dominus Ego et Pater unum sumus; et iterum de Patre et filio et spiritu sancto scriptum est, et Hi Tres unum sunt." Sociniani, qui volunt hæc Cypriani verba ab aliquo fuisse corrupta, præproperè forsan cum illo agunt, quia alio in loco Eadem <6v> fere recuiset {sic} Cyprianus, vizt. Ep. 73 ad Iubaianum. "Si," inquit, "Templum Dei factus est, quæro cujus Dei? – Si Spiritus Sancti, cum Tres Unum su|i|nt quomodo Spiritus Sanctus placatus ei esse potest, qui aut Patris aut filij inimicus est?" Hæc Cypriani ut, Ego opinor, Legitima ita videntur tam Idonea ad probandum Autoritatem Textus de Tribus in Cœlo, ut de Eâ nunquam dubitassem; Si non fuisset Textus ipse plane incognitus incompertusqꝫ sæculo insequenti, tam apud Scriptores per Africam et Europam Latinos, quam apud Græcos. Iam si illum Textum Cypriani Codex N.T. exhibuisset, Latinos patres in proximo Sæculo, cum de doctrinâ Trinitatis per Orbem Terrarum Christianarum Argumentis diligentissimè petitis Editisqꝫ <7r> Undicunqꝫ certaretur, latere nullo modo potuisset textus, quem tamdiu post sopitam fere controversiam hæc ætas nostra præ primis inculcat. Ut rem itaqꝫ dificilem aperiam, animadverto in hisce solummodò verbis, Hi Tres unum sunt, Cyprianum cum illo Textu convenire in utroqꝫ loco jam memorato. quæ Verba meliori jure ad octavum quam ad septimum versum referri possint, Eucherius enim Lugdunensis in Gallia Episcopus et {illeg} Augustino Coævis locum Sancti Iohannis sine versu septimo recitant, "Tria sunt quæ test" (inquit) "quæ testimonium perhibent, Aqua, Sanguis et Spiritus" – deinde subjungit hanc explicationem – "plures \hic ipsam interpretatione mystica/ intelligunt Trinitatem eo quod perfecta ipsa perhibeat <7v> Testimonium Christo. Aquâ Patrem indicans, quam ipse de se dicit me dereliquerunt fontem Aquæ vivæ; Sanguine Christum demonstrans utiqꝫ per passionis cruorem; spiritu verò, Sanctum Spiritum manifestans" Eucher. de Quæst. N. Test. Augustinus etiam Unus est & pluribus illis ab Eucherio \jam/ memoratis, ut videre licet in 3o lib.o {illeg} contra Maximum cap. 22. Nos inquit "Sane fallite nolo in Epistola Ioannis Apostoli, ubi ait, Tres sunt Testes, Spiritus, Aqua et Sanguis et tres unum sunt: ne forte dicas Spiritum et Aquam et Sanguinem diversas esse Substantias, et tamen dictum esse, Tres unum Sunt propter hoc admonui te ne fallaris. Hæc enim Sunt, in quibus non quid Sint, sed quid ostendant semper attenditur. – Si verò \ea/ quæ hic significata sunt velimus inquirere, non <8r> absurdè occurrit ipsa Trinitas, quæ Unus solus summus est Deus Pater et filius et spiritus sanctus, de quibus verissime dici pot{illeg}|uit|, Tres sunt testes, et Tres unum sunt: ut nomine Spiritus significatum accipiamus patrem (de Deo \ipso/ quippe adorando loquebatur Dominus ubi ait Spiritus est Deus) Spiritus est Deus) nomine autem Sanguinis filium quia verbum caro factum est; et nomine Aqua, Spiritum Sanctum; cum enim de Aqua loqueretur Iesus quam daturus erat sitientibus, ait Evangelista: Hoc autem dixit de Spiritu quem accepturi erant redentes in Eum." Iam si plures in Ecclesia Occidentali ad id tempus judicabant Patrem filium et spiritum sanctum significari per Spiritum, Sanguinem et Aquam: Hinc liquet, ipsissima Trium in Cœlo verba nondum irrepsisse in Eorum N. Test. Codices, atqꝫ etiam sine <8v> Illis verbis facillimum fuit Cypriano aut cuivis ejusdem cum illo sententiæ, affirmare de Patre filio et spiritu sancto, scriptum est, et Hi tres Unum sunt. Hanc autem fuisse Cypriani sententiam, Facundus Afer 6o Sæculo Episcopus autor est. Nam plane dicit, in loco Antedicto Cyprianum et intelligere et interpretari spiritū sanguinem et Aquam de Patre, filio et Spiritu Sancto; et ex eo affirmare, quod Sanctus Iohannes dixit de Patre filio et Spiritus Sancto, Hi Tres unum sunt. {Audi} Facundum ipsum sub initio libri de Iustinianum Imperatorem pro defensione trium capitulorum Concilij Chalcedonensis. ibi primo Textum \{8m}/ exponit hisce verbis pro more Cypriani, sed paulò Accuratius. "Iohannes Apostolus in epistola sua de <9r> Patre filio et Spiritu Sancto sic dicit. Tres sunt qui testimonium dant in terrâ, Spiritus, Aqua et Sanguis, et hi Tres unum sunt. In spiritu significantes Patrem Ioan. 4. Et – – – – – – – in Aquâ Spiritum Sanctum Ioan 7.37 – – – – – in – – Sanguine h|v|ero Filium." Paulo post hance Opinionem autoritate Cypriani confirmatis inquit "aut si forsan ipsi qui de Verbo contendunt, in Eo quod dixit Tres sunt qui testificantur in Terra, spiritus Aqua et Sanguis, et hi Tres unum sunt. Trinitatem noluit Intelligi, secundum ipsa verba, quæ posuit pro Apostolo Ioanne respondeant. Numquid {illeg} Hi{illeg} Tres qui in Terra testificari, et qui unum esse dicuntur, possunt Spiritus et Aquæ et Sanguinis dici? Quod tamen <9v> Ioannis Apostoli testimonium. B. Cyprianus Carthaginiensis Antistes et Martyr in Epistola sive libro quin de Trinitate [immo de trinitate Ecclesiæ] scripsit, de patre filio et spiritu sancto dictum Intelligit. Ait enim dicit Dominus, Ego et pater unum Sumus et iterum de patre filio et spiritu sancto scriptum est et hi Tres unum sunt." Facund. lib. 1o pag 16. Edit. Paris a Sirmondo. 1629.

Hoc saltem ex loco Facundi prædicto possit colligi, primævis illis temporibus quosdam explicasse hoc modo Cyprianum, Nec scio quî quonam alio sensu îllum exponere valui{illeg}|sset| |quispiam| e pluribus supradictis {illeg}, qui Spiritum Aquam et Sanguinem intellexerunt esse typum Trinitatis; aut Alius quisquam, cui incognitum esset Testimonium Trium in Cœlo; quod sane fuit <10r> |{Ecclesia}| Universa cum cre|ar|deb\{b}/{illeg}|a|nt lites Arianæ. Sua etiam ipsius Cypriani verba huic expositioni astipulantur. non dicit enim, Pater, verbum, et Spiritus Sanctus. uti jàm legitur versus ille septimus; sed Pater et filius et Spiritus Sanctus, ut in Baptismi formula. Mat. 28.19. unde primùm dogma Trinitatis peti solebat. Si Objiciatur, verba per Cyprianum Citata potius C septimo quam octavo versu desumpta fuisse, quia non {illeg} scribit Hi tres in unum sunt, sed hi Tres Unum sunt; Respondeo. Hi tres unum sunt plerumqꝫ Legi a Latinis in octavo versu, ut q hodie legitur in septimo; quod videre licet in locis {illeg}|ex| Augustino et Facundo jam {illeg} allegatis, atqꝫ in Alijs ex Ambrosio, Leone papa, Beda et Cassiodoro mox allegandis; deniqꝫ in hodierna versione Latino-vulgari. Proinde Testimonium <10v> Cypriani aut ad octavum versum respicere vel tam ad illum quam ad septimum æque Iure referri posse; Adeoqꝫ nihil valere ad autoritatem versûs septimi tuendam, {illeg}|At| potius \e contrariô ad/ eam impugnandam hic adsunt Testimonia Facundi, Augustini, Eucherij atqꝫ aliorum plurium quos memorat Eucherius. Nam si occurrisset 7us ille versus in Eorum codicibus, qui tunc temporis vixerunt, nunquam sane conjectîssent Spiritum Aquam et Sanguinem significare tres personas Trinitatis ut eo pacto probarent \illas/ Unum esse deum.

Quod jam dictum est de Testimonio Cypriani, multo magis affirmari posset de fùta illâ Athanasio|i| cum Ario ad Nicæam disputatione, quoniam in eâ scribitur καὶ οἱ τρεις τὸ ἕν εἰσιν, quæ voces ex octavo versu <11r> citatæ non habent personarum nomina sibi præposita. Quum tamen Græci non minus ac Latini Scriptores Spiritum Aquam et Sanguinem de Trinitate explicarunt, uti liquet ex annotatis Margini {queamdum} Codicum MSS. In Criticâ Simonis Novi Test. historia cap. 10. videamur, in quodam \Codice/ Ex MSS in Bibliotheca Regis Galliarum, cui numerus 2247. juxta has voces Ὅτι τρεις εἰσιν οἱ – – – μαρτυρουντες a[4] ἐν τη γη τὸ πνενμα {sic} καὶ τὸ ὑδωρ καὶ τὸ αἱμα, hanc Notam adscribi, vizt. Τουτέστι τὸ πνευμα το ἅνιον καὶ ὁ πατὴρ καὶ αὐτος ἑαιτου. Ac in eodem Codice juxtas has voces καὶ οἱ τρεις εἰς τὸ ἕν εἰσι hoc notatur, Τουτέστι μία θεότης εἱς Θεὸς. Hic Codex scriptus fuit ante Annos circiter Quingentos. In margine etiam alterius MSS. Cod. in Bibliotheca Domini Colberti, numero 871. præditus Simon <11v> Ait notam esse consimilem, et post illas voces εἱς Θεὸς μιὰ θέοτης, adjungi, μαρτυρία τοὑ θεου τοὑ πατρὸς καὶ τοὑ ἁγίου πνέυματος. Ex hisce notis in margine satis liquet, quod Græci itidem hunc octavum versum de Trinitate solebant intelligere, et {illeg} \exinde/ patet quemadmodum Autor jam memorata disputationis sit exponendus. Qui tamen agnoscitur non fuisse Athanasius, at eo recentior et incertâ Autoritate; ideoqꝫ non multo æstimandus.

Iam vero hæc Mystica interpretatio Spiritûs Aquæ et Sanguinis ad significandum Trinitatem, videtur mihi dedisse occasionem alicui subdolè inserendi in Textu ipsissima Trium in Cœlo verba ut Trinitas inde confirmaretur: aut annotandi illa quasi exegetica in margine sui Codicis, unde postea in textum ipsum interexscribendum illabere\n/tur. Primus Qui inserere <12r> Ausus fuit, quoad sciri possit ex Veterum Commentarijs, est Hieronymus si prologum in Epistolas Canonicas \illi vulgo imputatum/ revera scripserit, qui sanè stylum et genium ejus valde sapit. Cum enim non novam N. Testamenti versionem, sed uti doctis videtur, Antiquam Latino-vulgarem duntaxat emendare studuit et inter emendationes margini \forsan unà cum cæteris/ consigna{illeg}|v|it hoc Testimonium; queritur in Eodem Prologo se accusari a nonnullis Latinis quod sacras literas corrupisset. Quibus respondet, "in prima Ioannis Epistola – ab infedilibus {sic} Translatoribus multum \erratum/ esse a fidei veritate comperimus; Trium tantummmodo vocabula, hoc est Aquæ Sanguinis, et spiritus in ipsa sua Edition editione ponentibus; at Patris verbiqꝫ ac Spiritus Sancti testimonium omittentibus: in quo maximè et fides Catholica roboratur <12v> et Patris et filij et Spiritus Sancti Una divinitatis Substantia comprobatur. In cæteris vero Epistolîs quantum {illeg}|a N|ostra aliorum distet Editio, Lectoris judicio derelinquo. Sed tu virgo Christi, Eustachium, dum a me impensius Scripturæ veritatem inquiris, meam quodammodo senectutem invidorum dentibus comedendam exponis, qui me falsarium Corruptoremqꝫ sanctarum pronunciant Scripturarum: Sed Ego in talis opere nec æmulatorum meorum invidiam pertinesco, nec Sanctæ Scripturæ veritatem poscentibus denegabo." Hac quâ usus est defensione Hieronymus, videtur \dixisse se/ Latinam vulgarem secundum Græcos fontes emendasse Ab hoc Ejus Testimonio pendet maximè controversi Textus Autoritas.

Interea dum confitetur illum mitti non fuisse in <13r> In {sic} Latinis antè versionibus, et accusat alios interpretes depravandi S. Scripturas qui illum omiserant, satis nobis ostendit post Hieronymi tempora textum illum in Latinas versiones irrip\s/isse. atqꝫ ita subvertit omnem vulgari Latinæ Autoritatem in hoc textu confirmando. Et cum a Coætaneis accusaretur quod Scripturas corruperat, postquam hunc textum intrusisset, inde sequitur eum receptam ad id tempus lectionem immutasse. Si enìm lectio antea fuisset dubia, quam mala fide ita reddidisset Hieronymus, Nemo illi vitio vertisset, quamvis Hanc aut illam secutus fuisset. Porro cum laudet hanc innovationem, post Objectam ei falsificationem, ut Utilem fidei Catholicæ stabiliendæ, hoc eam magis suspectam reddit, cum indicet propositum quo fecerit, et quare bonum sperârit <13v> Successum. Quoniam verò a Coævis suis hoc nomine accusaretur, id nobis præbuit justam occasionem de eâ re inter illum & qui eum accusaverint, dijudicandi. Cum itaqꝫ hac de causa pro tribunali sistitur Hieronymus, non multam valeat, oportet, pro se suum ipsius testimonium (quia nemo potest esse sibi ipsi testis Idoneus) sed inter Reum illum et lictores suos, amoto omni præjudicio, his hæc ex aliorum testimonijs definenda, secundum Iustitiæ Regulas.

{Diligentis} Ejus scripta versantibus singularis et inusitata in rebus Asserendis a{illeg}|u|dacia facile notatur. Cujus exempla non pauca in vitis, quas scripsit, Pauli et Hilarionis fabulosissimis occurent; ut, quæ alibi commentatus est, non memorem. Unde Erasmus <14r> In Annotat. 1. Ioh. 5.7. inquit, "Sæpenumero violentus" (de Hieronymo loquitur) "parumqꝫ pudens, sæpe varius, parumqꝫ sibi constans." Hujus mores fusiùs repræsentat Erasmus in h. loco contra Leum, Scriptorem Britannum. Sed nolo illum insectari. Aut ab Alijs \forsan/ potuit decipi, aut parum advertendo ipse erravit. Coævis tamen dicam hanc facinoram illi impingentibus, æquum est, ut nihil exterriti magni nominis reverentia et sine partium studio, rem totam bona fide discutiamus.

Iam vero Testes quos utrinqꝫ in hac causa exigendâ proferre statuo sunt \primò/ Sacrarum Literarum in varijs Linguis interpretes Antiqui, deinde Scriptores qui ipsâ Hieronymi ætate, aut paulis ante vel post illum floruerunt. <14v> postremò Græcorum Codicum MSS. per omne Sæculum Exscriptores. Unanimi enim horum Omnium testimonio constabit, verba de Tribus in Cælo {&c.} defuisse in Græcis illis codicibus MSS Unde Hieronymus (aut quisquis prologi in Canonicas Epistolas Autor esset) se accepisse simulaverit.

Veteres Quos Adduco ad testandum Interpretes sunt \versionum/ Latino-vulgaris, Syr{illeg}\iacæ/ et Æthiopicæ Autores. Sicut enim affirmat |Hierony||mus| Latinos {illeg} ejus tempore qui illum præceperunt, in sua versione omisisse testimonium Trium in Cœlo; ita quoqꝫ certum est decesse idem ipsum Testimonium in Syr{illeg}\iacâ/ et Æthiopicâ versionibus hodiernis, quas quidem duas Hieronymi {illeg} \ætate/ vetustiores facit Waltonus, cùm essent ab initio apud omnes orientalium et Æthiopum gentes usurpatæ; <15r> quemadmodum inter Latinos versio vulgaris. Omisso autem testimonio Trium in Cœlo per Autores versionum |trium| (quæ Antiquissimæ, celeberrimæ et orbe Christiano vulgatissimæ perhibentur) sequitur, ipsos Interpretes Imo Ore Animoqꝫ attestari, quod idem Testimonium |{n}equa|quam legerint in Græci|is| {sic} suorum temporum Codicibus; sed in illis prorsus abfuisse. Deest præterea in versione Copticâ, atqꝫ in alijs versionibus Antiquis, nempe in {illeg}|Ægyp|tiaca et\orum/ Arabicâ, quas edidit Waltonus in biblijs suis Polyglott. In Armenicà, quæ |inter| |{illeg}| a \{A}rmenas gentes à/ tempore Chrysostomi vulgata fuit. et Sandius in Append. paradox. Interpretat. in h. l. dicit, se vidisse apud Episcopum Ecclesiæ Armeniacæ urbe Amstelædamo Codicem Armeniarum ante 400 Annos exaratum, in quo Testimonium de tribus {illeg}|in| Cœlo non legitur. Porro deest in Cyrilli versione Illyricâ, qua legitur in Rasciâ <15v> Bulgariâ, Moldaviâ, Rusciâ Moscoviâ atqꝫ per alias gentes qua Sclavonicè loquuntur. Quarum versione hodie impressâ ita legimus. "Ідќо | quia трие | tres соутб | sunt скљдљтелбсткоуюшеи | qui – testificantur дхњ | spiritus нкода | et Aqua нкрокб | et Sanguis нтрие | et Tres кбедино | in unum соутб | sunt аше | si скљдљтелбстко. | testimonium &c." In exemplari hujus versionis Ostrobiæ in Volkinia anno 1581 Impresso 7. versum abesse vidi. Quod ipsum præterea a Camillo attestatur in lib. 2o. de Antichristo cap. 2 p. 156. Ubi dicit – – "Testimonium Trium in Cœlo non est in Antiquissimis Illyricorum et Ruthenorum Codicibus, quorum unum exemplar a sexcentis fere Annis MS. jampridem apud Illustrissimum Gabrielem Chineum Terræ Bactricæ dominum vidi et legi: alterum <16r> Manibus nostris teritur fide et Antiquitate suà Nobile." porro Idem Camillus confirmat ex alijs pervetustis Codicibus MSS. In Gallicana quoqꝫ versione, quam Mabillonius edidit, {illeg} |et quæ| ante Annos mille exaratam fuisse creditur, in hac vetustâ, inquam, versione 7mus ille versus non reperitur. Nec extare quidem existimo in vetere quavis versione, nisi in \hodiernâ/ Latino-vulgari tantummmodo, Alijsqꝫ \ad ejus præscriptum/ versionibus per gentes ad occasum positas \nuper {illeg}|{illeg}|/, quæ illam versionē pro normâ coluerunt. Quocirca ex supra dictis appareat, et certissimè constabit, Testimonium Trium in Cœlo prorsus incognitum fuisse et incompertum apud omnes, qui occurrunt, veteres \[5] et fide|o|s/ Interpretes, quorum in hoc versu ommittendo {sic} maxima \est/ consent|s|ie|o|nt, post inspectos omnes qui \ab illis/ parari possent, græcos codices.

Porro autem Quod illud Testimonium nec in versionibus Antiquis, neqꝫ in Græcis Codicibus <16v> {extitisse} olim, sed penitus inauditum et primævis Ecclesijs inopinatum \fuisse/, procul omni dubio exquisitum est, ex argumento quod paulo antè prætibâram. Scilicet, quia in vehementissima illâ et dìuturnâ contestatione ubiqꝫ Terrarum de Trinitate, ipsa Hieronymi ætate, et multo ante et post eius tempora diutissimè exagitatâ, hoc Testimonium nuspiam aliquam in mentem venerit: {hodiè} vero in ore animoqꝫ omnium primum et præcipuum Causæ firmamentum, et fuisset sanè obvium ubiqꝫ in veterum scriptis ac dimicationibus: At nullibi tamen occurrit in quavis Illorum disputatione, Epistola, Oratione, aut alia quâcunqꝫ dissertatione a Latinis, aut Græcis Scriptoribus vel semel duntaxat commemoratur. Adeo ut Alexander iste Alexandriæ Antistes, Athanasius, Concilium Sardicense, Basilius, Gregorius Nazian. & Nyssen. Epiphanius, Chrysostomus, Cyrillus <17r> Theodoretus, Hilarius, Ambrosius, Augustinus, Victorinus Afer, Philastrius Brixiensis, Phæbadius Agennensis, Gregorius Bœticus, Faustinus Diaconus Paschasius, Arnobius Iunior, Cerealis, alijsqꝫ omnino taceant de Testimonio Trium in Cœlo, etiam in Summo controversiarum Arianarum æstu. Nec Hieronymus ipse alibi meminit, nisi in Solâ Ejus versione, et Prologo ad Epistolas Canonicas. Turba Scriptorum in Sæculo Ariano erat multiplex et Copiosissima; in quibus nihil non, vel minimum argumenti speciem præ se ferens ex Sacris literis etiam atqꝫ etiam maximâ cura conscribe\re/tur, et maximo ardore urgeretur: a|A|pud illos tamen, quod serio et ingenuè animadvertendum, Altum de Tribus in Cœlo Silentium. Locus iste |quidem| in Evangelio S. Iohannis C. 10.30. Ego et Pater <17v> Unum sumus, semper et Ubiqꝫ inculcatur, at Hic de Testimonio Trium in Cœlo, et quod Hi Tres (in Cœlo nempe) sunt unum, nullibi vel semel occurrit: usqꝫdum Sæculorum nequiorum tandem luccrevisset Ignoratio, cùm cœperit de margine in Textum ipsum subrepere Latinorum Africæ codicum. Tantum {absunt} \Veteres/ a citando Testimonium 3um. in Cœlo, ut e contra cum opus esset, penitus omiserint: idqꝫ tam Hieronymo Superstite quam ante et post Ejus tempora. Hesychius locum Ioannis ita Citat, in Levit. l. 2. c. 8. "Audi," inquit, "Ioannem dicentem, Tres sunt qui Testimonium præbent, et Tres unum sunt; Spiritus, et Sanguis et Aqua". Omittit verba hæc [in Terrâ] quod fieri nunquam \non/ solet, nisi in illis duntaxat Codicibus, {illeg} qui carent testimonio trium in Cœlo. <18r> Cassiodorus in Bibl. S. Patr. Edit. Paris. 1589. aut quisquis latinè vertit dissertationem Clementis Alexandrini in Epist. S. Iohan. ita legit. "Quia Tres sunt qui testificantur Spiritus et Aqua et Sanguis, et h{illeg}|i| Tres Unum Sunt." Beda in loc. ita legit. "Et Spiritus est qui testificatur, quoniam Xtus est veritas. Quoniam Tres sunt qui testimonium dant in Terrâ Spiritus Aqua et Sanguis et Tres Unum Sunt. Si Testimonium etc" – Quantum licet ex Commentario ejus in hunc loc. colligere has voces [in Terrâ] a Recentioris cujusd \in/ manu reor ascriptas fuisse. Autor Epistolæ, quæ Eusebio Papæ attribuitur, legit quemadmodum Beda, omissis [in Terrâ] vocibus. Et si Summorum Pontificum authoritas hîc multum valeat, in decima Leonis Magni Epistolâ ita <18v> Legimus. "Et Spiritus est qui Testificatur, quoniam Spiritus est veritas; quia Tres sunt qui testimonium dant, Spiritus et Aqua et Sanguis, et hi Tres unum Sunt."

S. Ambros. in 6. Cap. 1. lib. de spiritu sancto, unitatem personarum propugnans, inquit. "Hi Tres unum sunt Ioannes dixit, Aqua, Sanguis, et spiritus, Unum in Mysterio non in Naturâ." Hoc totum erat {illeg}|in| {illeg} \illo Si Ioannis/ loco quod invenire potuit Ambrosius; \etiam/ cum \etiam/ de Trinitate disputaret; Unitatem itaqꝫ personarum \probare/ adnititur. probare & |per| exponendo scilicet hos Tres, pro More Cypriani Aliorumqꝫ {illeg}|immò| verò cap. 11o. tertij Lib. locum Integrum sic refert. "Per Aquam et Sanguinem venit Xus. Iesus, non solum in Aquâ, sed in Aqua et Sanguine; Et Spiritus testimonium dat quoniam Spiritus est veritas. Quia Tres sunt <19r> Testes Spiritus Aqua et Sanguis, et hi Tres unum sunt in Xto Iesu." Consule Eundem Ambrosium in Luc. 22.10 et in lib. de ijs qui mysterijs initiantur cap. 4o. Hac stetit hic locus, ut {veritatis} antea testimonijs Facundi Eucherij et S. Augustini videre licet, qui |Id legerunt etiam Facundus, Eucherius et st. Augutinus ut in locis supra citatis videre licet. Et authores hi omnes| Hieoronymo {illeg} prios aut paulo recentiores erant. \Hic enim/ Ab Ecclesijs sui temporis impetrare non potuit, ut admitterent Testimonium Trium in Cœlo. Iam Siquidem Cognita illis Hieronymi versione, Testimonium Trium in Cœlo \illud/ non acciperetur, hoc idem fuit ac damnatum reijcere.

|Sed Æquū est,| Ut Græcos jam Audiamus, Cyrillus Alexandrinꝰ in lib. 14o. Cap. 5o. Thesauri et in 1o lib. de fide ad Reginas, paulo post medium legit S. Ioannis effata sine Testimonio Trium in Cœlo, et eo Recentior Oecumenius idem facit, uti liquet ex commentarijs in Loc. In suo quoqꝫ Commentario Dydimus <19v> Alexandrinus Spiritum Aquam et Sanguinem commemorat, {illeg} \sine/ illud Trium in Cœlo mentione; idem pariter fecit in lib. de Spiritu Sancto; ubi nihil Eorum quæ causæ suæ subveniant, omisisse videtur. Hoc ipsum quoqꝫ \à/ Greogorio {sic} Naz. factum est in 37. orat. de Spiritu Sancto, ita Nicetà in suo ad 44am Orat. Gregi. Nazi. commentario.

Hic \obiter/ etiam observat{u} dignum est, |quòd| Eusebiani contendere|ùnt| {sic}, Patrem filium et Spir. San. connumerari non debere, quia essent disparata. Cui Respondent Nazian. et Nicetas, posse tamen illos connumerari; quoniam Tria non consubstantialia, viz. Spiritus Aqua et Sanguis à Sancto Iohanne connumerantur. Ex argumento Eusebianorum constat non fuisse in illorum Codicibus Testimonium Trium in Cœlo. Nec Catho in suis legerunt Catholici, si responsum eorum probè excutiamus. Quùm enim respondeant per <20r> Spir{illeg}|itus| Aquæ et Sanguinis exemplum Allatum; Prætermittere nullo modo potuissent patrem filium et Spiritum S. si variu modò præcedente Connumeratos et unum esse prædicatos effencissent. Quo Commate (si illò sæculo reverâ extitisset) longe melius causā suā adjuvâssent, Quia id ipsum erat, quod demonstrare satagebant. Eunomiani pariter objciunt, in lite suâ cum Catholicis, Spiritum S. in sacris literis nusquam conjungi cum Patre et filio, extra formulam Baptismi {illeg} Solam. Quod idem est ac affirmare, Testimonium Trium in Cœlo in nostris codicibus minime comparuit. S. Basilius \lib. 5o cont. Eunom./ etiam, cum diligenter ador{illeg}|naret| respōsionem contra Eunomianos, et perquirendo testimonia ad tædium usqꝫ laboraret, Eaquoqꝫ Adducens, qua in causâ defendendâ nihil prosunt: hanc tamen 7m. versum non omnino compellavit, etsi nihil \eo/ magis obvium aut Idoneum <20v> Occurrisset, si in Sacris Codicibus eo tempore l{illeg}s \reverâ/ fuisset: adeoqꝫ jure possit affirmari, Basiliu Testimonium Trium in Cœlo Basilium prorsus ignorasse. Summa est, ex Objectis Eunomianorum et Responsis Catholicorum satis ostenditur, hunc textum Neutros habuisse in suis exemplaribus.

Porro Leonis Summi Pontificis Epistola 10. prædicta, fuit celebris illa ad Flavianu|o|m patriarchum|o| Constantinopolitanu|o|m scripta contra {Eunomiu}|Eutychem,| quæ omnes occidentis Ecclesias pervolitavit, ac orientis, Græce reddita, et ubiqꝫ a Flaviano pervulgata. Per omnem fere Occidentem laudibus summis {illeg} \excepta/, et postquam in Concilio Chalcedonensi fuisset lecta, solemniter eam Patres Consiliarij Approbârunt et Cuncti illam sua subscriptione honestarunt. In hâc, inquam Epistolâ {illeg}|si|c legimus S. Iohannem citatum, "Et Spiritus est qui testificatur, quoniam Christus est <21r> Veritas: quia Tres sunt qui testimonium dant Spiritus et Aqua et Sanguis, et hi Tres Unum Sunt." Nam si πνευμα (ut græcè legitur) pro voce [Christus] statuatur, {qui}|ut| hodie in Latino-vulgari scribitur, Testimonium {illeg}modò prædictum ita græcè verteretur. καὶ τὸ πνευμά ἐστιν τὸ μαρτυρουν ἐπειδη \ὅτι/ τὸ πνευμά ἐστιν ἡ ἀλήθεια. \Οτι/ Τρεις γὰρ εἰστιν οἱ μαρτυρυντες {sic}, {illeg} τὸ πνευμα καὶ τὸ ὕδωρ καὶ τὸ αἱμα. καὶ οἱ τρεις τὸ ἑν \[vel, εἰς τὸ ἕν]/ εισι.       Hæc lectio itaqꝫ a Summo Pontifice citata, ab Occidentis Patribus agnita, et a quarto Concilio Generali subscriptione Solennis approbata sex nobis ostentat. Unde meritò potest inferri, post illius Concilij Epocham, hunc lectionem ubiqꝫ receptam et usurpatam, ab Universû orientis et occidentis Ecclesiâ.

Proinde \jam/ compertum est, \quòd/ Testimoniū Trium in Cœlo {illeg} {illeg}|Ecclesiæ|, ad id tempus, Universæ fuit prorsus incognitum. Si enim, (cum arderent lites Arianæ) in Catholicorum libris – – <21v> Libris extitisset, ut Argumentum invictissimum ubiqꝫ Terrarum Omniumqꝫ ore et ante omnia personuisset. Sed in Illorum codicibus nihil comparuit præter Testimonium Aquæ, Spiritus et Sanguinis.

|.| At fortassis {illeg}t Quidam \objecerunt/, Testimonium Trium in Cœlo ab Arianis invalescentibus deletum. Hanc quidem et tam graviter factum hoc, ut per orbem universum simul et Semel, cæteris inscijs, (quasi jussu Mithridatis) deleretur? Sub finem scilicet Constantij annibus ubiqꝫ libris conquisitis, Omnes, nemine tamen sentiente, corrupêrunt. Utqꝫ magis Eorum præstigias mirêre, nullo vestigio, hihil {sic} chasmatis aut delendi Nota vel minimâ relictis, unde fraudem Egregiam Catholici possent advertere! Nec solum ex libris omni b{illeg}sum hoc Testimonium, sed ita Catholicorum memoriæ et ingenia labefactata; ut nec Athanasius ipse, neqꝫ alius quisquam ex <22r> Illo tempore in animum revocare po{illeg}|tuit|, se vidisse hoc testimonium in suis codicibus, et Omnino meminisse Idem Abrasum Arianorum fraude. Adeoqꝫ post Constantij Obitum, quum fides Consubstantialis à plerisqꝫ per Occidentem {amplectantur} denuò reponeretur, nihil tamen de hoc Testimonio illis unquam gentium occurrit.

Defuit itaqꝫ hoc Testimonium in Codicibus ætatis Hieronymianæ: (quando tamen extare simulat Hieronymus) quod erat demonstrandum. \probandum suscepimus./ e|E|t cum {illeg}|possit| quisquam ostendere ante Hieronymum extitisse illud Testimonium, tum \satis erit/ opportunum et hoc quoqꝫ expendere. Libet interim explorare quomodo illapsum est in hodiernos codices, quod in veterum libris certissimè defuit. Qui Hæreticos de libris corrumpendis insimulant, utqꝫ inde sibi arrogant autoritatem corrigendi, ut libet, nullis exemplaribus MSS instructi (Sicut a doctis quibusdam in 4o. et 5o. Sæculo fieri constat) Hi sane <22v> falsarios se palam profitentur, nec opus habeant aliorum accusatione. Porro autem si hæc lectio, sine Testimonium aliquando defuerit, jure credendum est defuisse ab initio, nisi expunctum ostenditur {illeg} Argumentis fuste plagisqꝫ fortioribus.

Dicetur forsan codicem Græcis incognitum ab Hieronymo notari. Hoc sane admissum prorsus subvertit Autoritatem suæ versionis, ut vulgo acceptam Græcis lectionem de{illeg}|f|ugientis: {illeg}|quod| etiam ab ipso videtur repudiandum\ri/. Culpando enim, non Græcos codices, sed Latinos, ante se, interpretes, quasi a Græcis vulgo acceptis variantes, simulat Eosdem a se secutos. Non excusat se Hieronymus de relictis Græcis, aut de privato codice Traducto; sed priores accusat Interpretes, quod, omisso Testimonio Trium in Cœlo, ab ab acceptis \vulgo/ Græcis declinassent. Græci itaqꝫ cum nescij omnino essent hujus Testimonij, <23r> Necesse erit, ut omnio Hieonymianæ {sic} versionis Autoritas collaberetur; Eodemmodo, Quia Textus corrumpendi tum temporis accusaretur, et Græcos Latinosqꝫ {illeg}|ævi| sui minime pellexit Doctores, ut Lectionem suam admitterent. Latinis enim nondū accepta fuit nisi post multos \annos/ ab obitu Hieronymi, {illeg} Græcis autem {nesciunt neqꝫ} jam {sero} innotuit per Codices Venetijs impressos: lectionem illam verò non accipere, aut serius et tandem admittere, fraude non intellectâ, est manifesta Accusatio.

Au{illeg}|ct|oritate hujus Versionis hactenus dijudicatâ, reliquum est, ut fidem illorum MSS. Codicum discuitiamus, in quibus hodie legitur Testimonium Trium in Cœlo. Ex diligentissimâ autem qua potui investigatione deesse compertum est, in MSS omnium linguarum, {illeg}|exceptis| |Latineis, Sermonis exemplaribus| Quemadmodum enim \suprà/ ostendimus Æthiopicā Syriacam Arabicam Copticam Armeniacā aliasqꝫ versiones, quibus hodie utuntur variæ ad orientem Gentes, <23v> Æthiopia, Ægyptus, Syria, Mesopotamia, Armenia, Moscovia, unà cum alijs quibusdam, hujus lectionis omnino esse expertes \ut et Gallicam antiquam/: ita quoqꝫ Affirmant, qui regiones Turcici Imperij peragrârunt, hâctenus carere Græcos Cod. MSS. testimonio trium in Cœlo. et et Codices inquam, qui illic ubiqꝫ leguntur \hoc testimonio carent, ut etiam ex codicibus qui/ et inde ad occidentem transeunt \manifestum est, et mundum \ Græci tandem// Iam vero Græci \post mille et circiter 400 Annos,/ qui per impressos Venetijs libros seriùs edocti sunt, incipiunt prædicare, si placet, Testimonium illud deletum fuisse ab Arianis. Quod tamen, ut præmisi, parum habere potest Au\c/toritatis illa lectio manifestum est quia nulli eam exhibent MSS Codices præter Latinos; nec ipsi etiam ante Hieronymum, ipso quidem confitente: Adulterinam esse antea probavimus, quia tum Orientis tum Occidentis Patribus et Ecclesiis porsus {sic} esset incognita, cùm perpetua et nefaria vigerent ubiqꝫ dimicationes de <24r> Naturâ filij I.C. et Spiritus Sancti. Veruntamen ut de hâc re sumus certiores, fidem Codicum paulo ante mem{illeg}|or|atorum excutiamus primoqꝫ, |ut è| |mar|{illeg}|gineis| Latinos Codic{illeg}|es| irrepsit sæculis scilicet obscuris; deinde ut è Latinis in græcos codices impressos transilijt {illeg} (tametsi qui primùm hoc testimonium ediderunt Græcè, nunquam in quovis Græco Codice vidissent) enarrabo.

Versionem Latino-vulgarem, quæ hodie usurpatur, esse farraginem ex veteri vulgari, et versione Hieronymianâ plures opinantur. Pauci verò inter codices ejus versionis MSS[6] ante 400 aut 500 Annos describerentur. Horum recentissimis plerumqꝫ extat testimonium 3m. in Cœlis: In vetustissimis sæpius abest, unde liquet paulatim irrepsisse \in cæteros/. In nonnullis codicibus admodum vetustis deesse notat Erasmus, quorum Unus in Bibliothecâ pontificiâ, Alij duo Brugis in Flandriâ, alijqꝫ duo Constantiæ extiterunt. Subjungit <24v> Idem Erasmus, testimonim 3m. in Cœlo adnotari manu recentiore margini Alicujus MS Codicis, penes Minoritas Antuerpiæ. Petrus Cholinus itidem in Editione sua Latinâ Annis 1543 & 1544 impressa inter alia ad marginem, declaravit idem Testimonium deesse in vetussimo {sic} codice Bibliothecæ Tigurinæ, a|A|liaqꝫ {illeg}|satis| Antiqua exemplaria hoc Testimonio carere monuit Cl. vir Gilbertus Burnet. Abest præterea a 6 MSS. Codꝰ. Bibliothecæ Bodleianæ Oxonij, et a 3ꝰ Vetustis in bibliotheca Benedictinorum in Canebio si Germani prope Lutetiam Parîsiorum .Notatur à quodam et Antiquo et diligenti viro, (qui MS. Codicū conferre rationes et fidem solitus est, et qui Luca Brugensi Epanorthotes Audit,) defuisse etiam hoc testimonium in veteribus M.SS. Latinis. Ipse quidem Lucas in quinqꝫ solùm Eorum quos contulerat, abesse notavit; hoc est in paucis illis, quæ penes illum fuêri, vetustis exemplaribus, nam <25r> Nam propemodum Omnia Ejus erant recentiora. In calce enim Annot. Codicem Laudat Lobiensem Anno 1084. et Codicem Tornacensem Anno {illeg}|11|05 Exaratum, ut {illeg} magnæ et venerandæ Antiquitatis. Usus est Autem Alijs \multò/ recentioribus quos{illeg} parare magno numero non erat difficile. Hujus generis fu{illeg}|it| Codex Buslidianus qui Anno 1432 describeretur, hoc est octo Annis ante typographiam inventam. Concilium Lateranum sub Innocentio 3o. Anno 1215, Canone 2o. adducit Ioachimum Abbatem hunc Textum ita citantem. "Quoniam in Canonicâ Iohannis Epistolâ legitur, quia Tres sunt qui testimonium dant in Cœlo, Pater et Verbum et Spiritus, et hi Tres unum Sunt; statimqꝫ subjungitur; et Tres sunt qui testimonium dant in terrâ, Spiritus, Aqua et Sanguis, et tres unum Sunt, sicut in codicibus <25v> Quibusdam invenitur." Hæc scripsit Ioachimus vivo Pontifico Alexandro 3o. ie sub Annum 1180. Quo tempore in quibusdam, ut dicitur, non in pluribus, multò minus in omnibus illa legerentur. Nam Ioachimi verba [in \codicibus/ quibusdam Invenitur] æquè pertinent ad ista [quoniam in Canonica Ioannis Epistola legitur] ac ad sequentia, [Statimqꝫ Subjungitur &c.] imò magis ad illa priora quum ad posteriora, quæ jam dixi, referenda sunt: Quia prima pars citationis in reliquibus tantùm codicibus novis, extaret uti liquet ex veteribus; at pars secunda Ejusdem citationis in Codicibus prope omnibus inveniretur. {illeg}|Hæc| enim [Tres unum Sunt] apud omnes erant codices, in quibus defuere Tres in Cœlo; et in plurimis illorum, ubi testimonium Trium in Cœlo extaret, at postea omittebantur, quando \a multis/ <26r> Quando á Scholasticis quasi Ariana saperent.

Iam vero libet ad ipsum corruptionis fontem ascendere. Affirmat Gregorius Magnus Suo tempore lectam {illeg}|esse| Hieronymi versionem, fuisse possit itaqꝫ testimonium 3m. in Cœlo antè citatū fuisse. Eugenius Carthag. Episcopus Anno 7o Hunnerici Vandalorum Regis. Ao Christi 484. in summâ fidei suæ, quam Regi exhibuit hoc testimonium citâsse videtur omnium primus. Fulgentius \in/ Africâ item Episcopus disputatione sua contra Vandalos citavit, {illeg}|et| prædicto Cypriani loco sustinuit, quem Testimonio trium in Cœlo accommodavit. Præterea verisimile est, ex malè institutâ Cypriani Auctoritate, atqꝫ per controversias cum Imperitis Vandalis exagitatas, enatū hoc Testimonium, et tandem in Europam subrepsisse. Sæpe etiam occurrit in Vigilio Tapsensi, qui c\o/ætaneus erat Fulgentio. In defendendo hoc Testimonio quidam provocant ad Superiorum ætatum Scriptores, nempe ad primam Hygini, et <26v> |ad| primam quoqꝫ Iohannis 2di, Pontificum Epistolas [7]ad Idacij Clari scriptum contra Varimadum, ad librum deniqꝫ de Unitâ deitate Trinitatis ascriptum Athanasio. At Chiffletius, operum Victoris Vitensis et Vigilij Tapsensis Editor, abunde probavit librum illum contra Varimadum esse reverâ Vigilij, atqꝫ eundem Idacio ascriptum per errorem. Eidem pariter Vigilio asseruit librum de Unitâ Deitate Trinitatis. Athanasij non {illeg}{illeg}|e|sse cert{illeg}|a| res est. Tota Hygini Epistola exceptis ad initium et sub finem paucis, atqꝫ pars prima Epistolæ \Papæ/ Iohannis 2di ubi testimonium 3m in Cœlo acducitur, sunt ipsissima libri contra Varimandum fragmenta, a falsario quodam verbatim exscripta, qui Epistolas decretales solebat ementiri. Hoc ex collatione facile cuivis patebit. Iam tandem constat Eugenium fuisse primum qui Scriptis {illeg} \hodiè/ extantibus citavit hoc testimonium. Quanquam autem ille cum coævis suis primi propinârunt Afris hoc insigne Auctarium: <27r> Non invenio tamen Ejus Autoritate fretum in Europa Quemvis Scriptorum, ante renascent{illeg}|ia| 12o. & 13o Sæculis bonarum Literarum studia. Tunc passim disseminari cœpit a So Bernardo, Scholasticis, Ioachimo et a Concilio Lateransi. Ac Ausi sunt exscriptores sacris illud paginis obtrudere. At vix occurrit antea in Cod. Latin. aut in quovis Scriptore sæculis jam dictis vetustiore. Porro autem, quod hoc testimonium ex Hieronymi versione immissum sit {illeg}|Latino|-vulgatæ, vel ex Annotatis Ejus ad marginem; facìle concernimus; si quemadmodum ambæ versiones conformari cœperint, animadvertatur. Nam constat Latinos, postquam Hieronymi versionem legere assolebat, {illeg}|apposuisse| illa quæ jactavit a se emendata, margini suorum Codicum. unde textui ipsi infarserunt scribæ oscitantes aut impudentes. Hinc totidem in locis corrigitur, seu magis corrumpitur Latino-vulgata vetus, ut nuspiam fere genuina legitur. Hieronymi verba legimus, \at/ non Latino-vulgatam versionem. <27v> u|U|nde minime mirandum est, si testimonium trium in Cœlo offendimus apud Hieronymum. Quis enim adeò Ineptulus, \ut/ tam inique sicut vulgò creditur, firmamentum causæ omittere vellet, postquam cæteras Hieronymi emendationes inseruisset? Verum ut |omne| {illeg}|dubium| in hâc re penititiùs excutiamus libet ipsa quæ supersunt insertionis vestigia persequi: in nonnullis \enim/ veterum MSS. Hoc testimonium Margini annotatum stetit; in alijs autem ita se habent lectiones variantes, ut exoriri nisi transferendo è margine in textum non valuissent: Cujus tres duntaxat variationes jam commemorabo.

|| MSS codicum, in quibus deest testimonium trium in cœlo, nonnulli has voces [in terrâ] (in octavo) versu) exhibent, sed carent illis plurimi Codices. Quod hinc enatum esse videtur, quia margini suorum Codicum [in terra] quidam antè <28r> Annotâssent, quam testimonio trium in Cœlo, tanto Sanè Auctario, textum vellent onerare. Ex MSS. Cod. in quibus legitur testimonium trium in Cœlo, Quidam in octavo versu habent [Hi tres unum sunt] Alij vero non habent. Cujus rei hac videtur me ratio, quod ex illis qui hoc testimonium margini apposuêrunt, quidam delêrunt [et hi tres unum sunt] in octavo versu, Hieronymum Secuti; alij autem retinuêrunt. Testimonium deniqꝫ trium in Cœlo in plurimis {illeg}|cods.| præponitur testimonio trium in terrâ, in aliquibus {illeg}|autem| postponitur. Quod Erasmus notat in duobus {illeg}|vetustis| Cods., ubi subjungitur; in tertio Lucas Brugensis; et in quarto, ni male memini, Hesselius. Postponitur etiam à Vigilio Tapsensi, lib. adv. Varimadum c. 5. Quod {illeg}|inde| videtur evenisse, quia in margine ita annotaretur, ut incertum esset Le{illeg}\c/tori <28v> {et} Exscriptori, utrum id testimonium trium in Cœlo præcedere aut sequi deberet testimonium trium in terrâ. Iam hæc inter Latinos MSS Codices discrepantia, ut Eorum Auctoritatem diminuitant, ita nobis confirmat, veterem vulgo-Latinam in hisce attentatam fuisse, \et/ ex Hieronymi versione, si placet, emendatam, aut ex ejus ad marginem Annotatis.

Oportet me jam proximo loco ostendere quomodo et tempore testimonium trium in Cœlo è Latinis in Græcos codices irrepsit. Qui prelis primi emisêrunt Græcum T. Codices suos MSS. secuti, illud testimonium non exhibent, nisi solis in {illeg}|H|ispania impressis. Prima enim et Secundâ per Erasmum Editione Annis 1516 & 1519 omittitur. "In editis," inquit "Gomarus in loc., Exemplaribus nonnullis non legi, ut in Aldinâ et Badianâ Editione. Addo nec in Græco Testamento Gerbelij Haganoæ, 1521, nec in Colinæi Parisijs Edito." Editionem Aldinā, de qua loquitur, Venetijs accuravit <29r> Franciscus Asulan Anno 1518. Ommittitur idem Testimonium brevi pòst tempore, in Editione Wolphij Cephalij impressâ Argentorati Anno 1524 et rursus 1526, in Badianâ Editione notavit2 deesse1 Erasmus et in illâ Simonis Cholinæi Parisijs 1534. Circa idem tempus omitteretur in Editionibus patrio sermone gentium Quarundam occidentalium conscriptis, ut in Saxonicâ et Germanicâ Lutheri, et in Latinis Petri Cholins 1543 et 1544. Editio Complutensis per Cardinalem Ximenes in Hispaniâ Anno 1515 impressa, est prima quæ omnium quæ exhibuit Græcè Testimonium trium in Cœlo. Hæc non prodijt ante Annum 1521. In hâc editione accurandâ Cardinalis usus est pluribus Theologis, quos aluit Compluti, ubi academiam instituit Anno 1517. aut paulo antè. Horum duo Antonius Nebrissensis et Stunica; qui posterior tunc temporis vixit Compluti. <29v> Hic in præ{illeg}|loquio| tractatus contra Erasmum ita de se {illeg} legitur præmonere. "Si quisquam alius, et Nos quoqꝫ de his rebus nostro quodam jure judicium ferre possumus: qui non paucos Annos in S. Scripturis Vet et N. Test. Hebraicè Græcè et Latinè prælegendis consumpserimus, Hebraica Græcaqꝫ ipsa divinarum Literarum exemplaria cum Latinis cods. diligentissimè contulerimus. Longa itaqꝫ lectione et experientiâ jampridem edocti quantum Tralationi {sic} huic Ecclesiasticæ N. Test. deferendum sit, ni fallor, novi optimè." Hic liber, quia Cardinali displicuit, non nisi post{illeg} ejus \mortem/ impr{imatur}\essus/, quomodo Compluti ederetur Anno 1521. Anno priore Læus quidam Anglus Erasmum Scripto impugnaverat; et ab utrisqꝫ, viz Leeo et Stunicâ, reprehenditur Erasmus de Omisso testimonio Trium in Cœlo. Erasmus, cum Hispanos, Aliosqꝫ Theologos <30r> Ecclesiæ Romanæ sibi indignantes offendisset, Testimonium in 3â sua editione inseruit. Anno 1522. Monuitqꝫ, se prioribus editionibus textum ipsum secundum exemplaria sua MSS exhibuisse sed jàm tandem adepto in Anglia imo exemplari, quod testimoniū {trium} in Cœlis contineret, idem quoqꝫ ipse inseruisset exemplar illud secutus, ut aliorum convitia declinaret. Idem præterea fuit impressum 4â. et 5â. Editione. Anno tandem 1550 Erasmi Editionem cum paucis diversis et variantibus lection{illeg}|ib|us ex Complutensi Editione, alijsqꝫ 15 MSS Græcis, resarsit Rob. Stephanus: Quos codices ex Ordine literarum Græcarum recens\u/it. Positâ α prò Editione Complutensi; et β. γ. δ. ε. &c. pro cæteris ordine suo MSS. Notavit etiam ad marginem deesse testimonium idem in 7 MSS vizt δ, ε, ζ. θ. ὶ. ιὰ. ιγ. Unde in cæteris legisse Stephanum Beza in Loc. \malè/ collegit Inquit enim, "Legit Hieronymus, Legit Erasmus in Britannico <30v> Annotâssent, quam testimonio trium in Cœlo, tanto sane Auctario, Codice, et in Complutensi Editione: legimus, et nos in nonnullis Roberti Nostri veteribus libris." Ecce originem et Autoritatem Codicum Græcè Impressorum, nam hasce secutus est Occidens, et ex his Veneti lectionem hanc in Græciam propagârunt. Sed ad propugnandam fidem harum Editionum nihil amplius, quod memini, in quovis Cod. MSS occurrere puto.

Sed ne videar Lectori \quasi/ personatus, non possum non Bezam, etiam vehementer, accusare ut incautum, et sane modo suo loquendi immodestum. In præloquio Annotat. cum ostendit, qu{illeg}|or|um ope in primâ Editione conficiendâ præcipuè fuit Adujutus. Hanc autem conquerendi provinciam Clarissimo Viro D. Waltono tuendam permitto, qui Prolegom. 4. §. 15. Bibl. Polyglot. sic inquit, "Non desunt, Qui Bezam nimis Audacem <31r> {illeg}|Fuisse| Iudicant, dum a receptâ lectione sæpius sine necessitate recedit; et Unius, interdum nullius Codicis Auctoritate fictus, Prætorianam exercet potestatem, ex conjecturis mutando et Interpolando Textum Sacrum pro lubitu." Cùm Ostendit Beza in præloquio Annotat? quorum ope in primâ Editione conficiendâ præcipuè fuit Adjutus, Affirmat se legisse Annotat. Vallæ, Stapulensis, Erasmi, et veterum atqꝫ recentiorum Scripta contulisse: ex Stephani vero Bibliotheca copiam illi factam fuisse Exemplaris Stephanici, quod ipse Stephanus cum 25 MSS. \codicibus/ plus minus, contulerat, Quorum fere omnes impressi. Rectiùs sane dixisset, cum 17. codicibus: Quia totidem alijs in locis commemorat, et in Annotat. ipsis plures non citat. Duobus itaqꝫ codicibus usus fuit, præter Editos illos a Stephano. Ex his omnis Bezæ Apparatus. Codicibus ipsis MSS. se usum <31v> fuisse non simulat, nec quidem potuit: cum ipsius Stephani non fuère, sed ad varias in Galliâ et Italiâ bibliothecas jure pertinuerunt. MS. Cod. β notatum Stephanus ipse nunquam vidit, sed variantes quasdam lectiones ex illo per Amicos ab Italiâ transmissas. Codices Notati γ, δ, ε, στ, ζ, η, ι, ιε, non fuere Stephani, sed Regis Galliarum, cujus Typographiæ præfuit ille Stephanus. Alios sex codices MSS characteribus hisce Signatos vizt. θ, ια, ιβ, ιγ, ιδ, ιστ. non illi Suppeditavit sua ipsius bibliotheca, sed \aliunde/ mutuatos aliquandiu contulit, {illeg}|Stud|io Amicorum, qui ejus operi et Studio favebant. Beza tamen, in Annotat. suis, cùm tuendam quamvis lectionem in se suscipiat, ita recitavit illa quæ Stephanus solus contulisset, quasi ipsi Codices MSS ante Oculos Genevæ obversabantur. Ubi verò lectiones variæ a Stephano minimè citantur, ibi non dubitavit Beza a se lege|cto|s \lectos/ in textu Stephanis <32r> Collato codices MSS omnes omninò consentientes. Ita in Marci cap. 6o com. 11o. Ubi notavit Stephanus deesse certam periodum in Codicibus β. \&/ γ. signatis: "Hæc periodus," Inquit Beza, "in omnibus Exemplaribus Græcis legitur, exceptis Secundo et Octavo." Ex temeritatem Bezæ conjecturalem! In Act Apostol. 13.33. quia nullam lectionem variam recitavit Stephanus, de Græco textu ausus est affirmare Beza "ita scriptum inveniemus in omnibus Vetustis Codicibus." In .1. Iohan. 4.3. Ubi Stephaus Silet prorsus, Beza tamen eloquitur "Sic legitur in omnibus Græcis exemplaribus, quæ quidem mihi inspicere licuit." In Iacobi. 1.2. Ubi tacet omnino Stephanus, Beza rursus, lectori donat vocabulum [μόνον] inquiens \eloquitur/, "Ego in omnibus nostris vetustis libris inveni." Ubi deniqꝫ refert Stephanus in margine libri sui, Testimonium trium in Cœlo, defuisse in 7. codicibus: Supponit Beza in legendo Stephani textu Collato <32v> se legisse id testimonium in Cæteris codicibus. et Ait. "Legimus et Nos in nonnullis Roberti Stephani codicibus." Ita fecit in prima suarum Annotat. Editione. Nactus autem postea duos reverà codices MSS., Claromontanum scilicet, atqꝫ alium, quem Academiæ Cantabrigensi donavit (in quibus utrisqꝫ desunt Epistolæ Canonicæ) quum in Quartæ Editionis Epistolâ præfatoriâ enumeret codices a se usurpatos, non commemorat nisi duos jam supra dictos, et 17m. Roberti Stephani. In quinta quoqꝫ Editione, se 19 usurpâsse dicit: cum codicibus suis duobus, quos planè domi suæ contulisset, collationes aliorum {illeg} 17 a Stephano factus, conjungens; quasi consentientes ubiqꝫ et per omnia. Unde quam incerta Ejus est loquendi ratio facile pateat in suis Annotat. Quum Enim proprijs oculis, 17 illos codices ipse non omnino legisset, Audacter sane et temere dixit "Legimus et Nos in nonnullis Roberti Stephani Codicibus." Quare se corrigit vir bonus in posterioribus Editionibus <33r> Dicendo, Ejusmodi "Lectionem extare in nonnullis Stephani veteribus libris." Hæc est Bezæ de Stephani collatis venditatio. Idem quoqꝫ \fere/ præstiterunt Lucas Brugensis alijqꝫ postea ex præditâ Stephani Editione. Ajunt etenim 15 Codices MSS à Stephano collatos fuisse, {lecti tamen in omnibus extant testimonium 3m} in Cœlo at Hic in Septem \Solis/ illorum codicum deesse testimonium trium in Cœlo {tantummodò} comperit: extare itaqꝫ in cæteris octo codicibus contendunt, qui numero sunt plures; hinc authoritatem MSS crepant, et hinc vel præcipuum Sustentaculum à quo Græci codices in hodiernâ lectione pend{illeg}|ent|.

At si res \hæc/ paulo attentius animadvertatur, bonos, inquam, viros illos multùm erâsse comperiemus. Quamvis enim omnes Stephani, quos habuit, Codices MSS essent numero quidem 15: in unoquoqꝫ tamen illorum non describeretur Singulus novi fœderis libellus. In quatuor enim signatis (γ. στ. ιβ. ιδ.) extabant <33v> Tantùm quatuor Evangelia. In duobus (β. η) quatuor Evangelia cum Actis Apostolorum exarantur. Unum Codicem (ιστ.) Apocalypsis sola confuit. Alium (ιε.) eandem Apocalypsin cum Epistolis S. Pauli ad Corinthios, ad Galatas, Ephesios, Philippenses, et Colossenses complecti certum est. Septem alij Codices qui restant, scilicet. (δ. ε. ζ. θ. ι. ια. ιγ.) Si Pauli Epistolas cum Canonicis habuerunt aliosqꝫ quosdam libros. Nempe Codex (ζ) Epistolas et Evangelia comprehendit. Codices (ι. ια, ιγ.) Epistolas cum Actis Apostolorum. Codices deniqꝫ (δ. ε. θ.) Epistolas, & Evangel{illeg}|ia| cum Actis Apostolorum tenuerunt. Hoc totum facile colligitur notando Codices illos, ex quibus citantur lectiones variæ per singulum Novi testamenti librum. In varijs Lectionibus Epistolarum Canonicarum et ad Thessalonicenses, Timotheum, Titum, et H{illeg}|e|bræos hi 7 codices MSS. occurrunt, (δ. ε. ζ. θ. ι. ια. ιγ) ubiqꝫ citati; sed non plures. <34r> Qui soli itidem citantur in Epistolis ad Thessalonicenses Timotheum, Titum et Hebræos; \demto {sic}/ uno Errore Numerali aut Scribæ aut Typographi. Collegit itaqꝫ Stephanus lectiones varias Epistolarum ex hisce 7 duntaxat {illeg}|Codicibus|. δ. ε. ζ. θ. ι. ια. ιγ. atqꝫ in illis omnibus deesse testimonium Trium in Cœlo conspicatur Stephanus, quod videre licet in margine suæ Editionis. Porro autem codices, quibus usus est Stephanus, hoc testimonio caruisse præterea constabit; quia plerumqꝫ abest idem testimonium à Codicibus hodiè per Galliam Extantibus. Postquam Simonius, Gallus, bibliothecam Regis Galliarum, aliamqꝫ Domini Colberti diligenter explorâsset, et in primâ 7 Codices, in altera 5 perspectos habuisset nullibi tamen offendit istud testimonium ipso Simonio teste. c. 18o Crit. Histor. N. Test. Comma quidem Subjungitur à Stephano hisce verbis ἐν τωι οὐρανωι, quasi illa tantùm in 7 suis <34v> Codicibus abfuissent. At qui solis istis vocibus careat Codex MS est Nullus. Totus ille 7us versus in omnibus ipsius Stephani codicibus non extat. Quatuor ex 7 codicibus antedictis fuerunt ex bibliothecâ Regis Galliarum; ubi \in/ septem \quoqꝫ/ Codicibus versum Septimum deesse comperit Simonius. Comma igitur postponi debuit \ad/ finē versus 7mi. Et quisquis hæc verba [ἐν τωι οὐρανωι] in codicibus Stephanicis solum omitti velit, Oportet illum ostendere quo terrarum ejusmodi Codex possit reperiri.

Pendet ideóqꝫ impressum codicum autoritas a fide librorum quos edidêrunt \D./ Erasmus et Cardinalis Ximenes. Omittente autem Erasmo Testimonium illud in primâ ejus et 2da. Editione, Etsi contra suorum Codicum Autoritatem in tribus postremis Editionibus inseruit, perquam Incitus; nihil tamen inde existimationi posteriorum Editionum accessit. Læo Cuidam Anglo <35r> Secundam Editionem incursanti, {illeg} {illeg}|ob| omissum Testimonium, \ita/ respondet Erasmus. "Dicam, mihi diversis temporibus plura fuisse exemplaria quam Septan. (scilt. Græca) nec in ullo horum repertum, quod in nostris (i.e. in Latinis) agitur. Quod si contigisset unum Exemplar, in quo fuisset, quod nos legimus, nimirum illinc adjecissem, quod in cæteris aberat. Id quia non contigit, quod Solum licuit, feci: Indicavi quod in Græcis minus esset." Dixisset Erasmus, se voluisse Testimonium illud adjicere, si vel unum exmplar, quo legeretur, |{illeg}| contigisset. Unde brevi postea renunciatum est illi ex Angliâ, idem legi in exemplari, quod illic delitesceret. Hoc Audito, Testimonium trium in Cœlo in 3a. suâ Editione inseruit Erasmus. Quo animo tamen, et quam deformi notâ ipse pro me referat. "Ex hoc", inquit, "codice Britannico reposuimus quod in nostris dicebatur <35v> Deesse, ne cui sit ansa calumniandi. Quanquam et hunc Suspicor ad Latinorum codices fuisse catigatum. Posteaquam enim Græci concordiam iniêrunt cum Ecclesiâ Romanà, studuerunt et hâc in parte cum Romanis consentire. Annot. in loc. edit. 3a. et Sequentibus."

At, quæso, ubi gentium extat hodie Codex ille Britannicus? aut quo Terrarum evanuit? Nemini {illeg} rara avis est, vicere contigit hunc adeò reconditum libellum. ex illo saltem tempore; etsi summo illum Studio quæsiverunt. Hactenus ait prolegom. 14. §. 23. "Versiculus 1. Ioan. 5.7 in Syriacâ, ut et vetustissimis Græcis exemplaribus, nostro Alexandrino, Alijsqꝫ MSS Græcis, quos contulimus, non reperitur." Britannos adeo latuit hic Codex Britannicus, ut ab Erasmo tantum ad illos vel rumusculus evaserit. Quoniam vero Erasmus ipse non vidit unquam, sed \de/ Codice illo renunciatum est, ortâ inter Læum et Erasmum de {illeg}|hoc| versu contestatione. <36r> Non possum non Suspicari fucum in eâ re factum fuisse Erasmo per Clerum Pontificium, qui hoc exemplari commentitio vellent experiri. Si fidem suum liberaret Erasmus, edendo testimonium trium in cœlo, Unius Codicis fictâ Autoritate permotus.

Plurimi fiunt ubiqꝫ græca Exemplaria, {illeg}|et| possessorum incuriâ rarissimè pereunt: Sed Codicis adeo rari, Testimonium hoc insigne continentis, fama longè latéqꝫ pervesâsset; cæterosqꝫ codices, ubi non extaret \illud testimonium,/ vel hoc nominè multùm Superâsset. |Quare| Orandi sunt etiam atqꝫ etiam, qui tam insigne exemplar privatis ædibus celârunt, ut orbi-Literato tantam facere gratiam dignerentur: scilicet ut quò hodie latet et legi ab omnibus potest, notum fiat.

Quiqꝫ etiam tueri volint Editionem S.S. Literarum à Cardinale {illeg}|X|imenes ornatam, hortandi sunt, ut tandem edicant unde et è quonam Codice descripsit illud testimonium, et {illeg} \et quo {illeg}|p|retio/ hodie <36v> Idem Codex \sit/ inspiciendus. Hoc nisi factum fuerit, Licebit cuivis suspicari, Ximenium inser{illeg}|ui|sse græcam Versionem istius Testimonij è Latino quodam exemplari. Quod \equidem/ ex hisce {illeg}|quæ| {illeg}|sequun|tur satis poterit constare Lectori Candido.

Primo, commonefacti Sumus in præfatione Ximenij ad N. Test. suum exegisse suam Editionem ad præscriptum Exemplarium, quæ mutuò ex bibliothecâ Summi Pontificis accipisset. Quod etiam Testatur Gasparus Bellerus in præfatione ad Quinquagin. Anthonij Nebissen. Sed finito opere suo eosdem Codices MSS Bibliothecæ reddidit {illeg} \Vaticanæ/. Cùm verò Caryophilus non multo pòst jussus à Pontifice illa exemplaria contulisset; certior factus est illud testimonium abesse in Codicibus Vaticanis omnibus. Non dico alia non fuisse Cardinali exmplaria; Hæc \Vaticana/ autem erant præcipua saltem, et de quibus Solis lectores suos præmonuit.

Secundò non parum me vellicat, quod in hoc loco Margini Annotavit Cardinalis. <37r> Nam apponere notas Marginis non convenit \solebat/ huic Editioni Græci Textûs. Hoc non fecit Ximenius nisi in tribus locis per omnes hujus Editionis {metas}. Ideoqꝫ nonnihil {hæîc} occurrebat alienius in Græco Textu; quod, ne flueret, in margine Sustinere visum fuit. In 1a ad Corinth. cap. 15o. occurrit inusitata quædam in Græco textu variatio|.| \In Mat. 6.13./ {illeg}|porro| à Græcis ad Latinos codices discitam est tanquam ad emendatiores; ab his igitur ausus \est/ Cardinalis corrigere Græcam lectionem, notâ ad marginem Scutatus. Ita {illeg}|hunc| locū, ubi græca Exemplaria plerumqꝫ carent testimonio trium in Cœlo, notâ ad marginem tertiâ communi{un}|{eri}|t; ne ut novi textus autor Commentitius culparetur. In causa hujusmodi non dubium est quin validissimis, quas possit confingere, se rationibus propugnat: nec tamen variantes lectiones è MSS Codicibus suis adducu|it|nt quascunqꝫ; neqꝫ vel annis Codicis fidem contestatur, sed ad Thomam Aquinatem tanquam ad Asylum confugit. <37v> Græca Exemplaria hoc modo loquuntur. "{illeg}|Quo|niam Tres Sunt qui testantur, Spiritus et Aqua et Sanguis, {illeg}|et| Hi Tres Unum Sunt." In exemplaribus Latinis non paucis non extant hæc verba [Hi tres unum Sunt] post tres testes in octavo versiculo, at subsequuntur testimonium trium in Cœlo, inter duo Testimonia quasi interstitium. In alijs Codicibus Latinis subjunguntur unâ vice utriqꝫ Testimonio. In Editione Complutensi \Editores/ secuti sunt \{illeg}/ Codices priores, {illeg}|atque| de illud {illeg} Thomæ Aquinatis autoritate propugnant Qui in expositione secundæ Decretalis de summâ Trinitate et fide Catholicâ tractans contra Abbatem Ioachim, inquit, post hæ verba, "Tres sunt qui testimonium dant in Cœlo; Pater, Verbum, et Spiritus Sanctus, – ad Insi{illeg}|nua|ndam unitatem Trium Personarum Subditur – [et hi tres unum Sunt{]}. Quandoquidem dicitur propter Essentiæ Unitatem. Sed hoc Ioachim perversè trahere volens, ad unitatem charitatis et consensus inducebat consequentem Autoritatem. Nam Subditur ibidem, et Tres sunt qui Testimonium <38r> Dant in Terrâ, S. spiritus Aqua et Sanguis, Et in quibusdam libris additur, Et hi Tres Unum Sunt. Sed hoc in veris exemplaribus non habetur, sed dicitur esse appositum ab Hæreticis Arianis ad pervertendum Intellectum Sanum Auctoritatis præmissæ de Unitate Essentiæ Trium personarum." Hæc Beatus Thomas uti ajunt Complutenses. Quæ quidem ad Latinos Codices planè spectant Græcis à Thomâ minimè intellectis, Hujus itaqꝫ Annotationis est partim veram lectionem statuere, Latinorum Codicum: at hoc non est ejus officium præcipuum Ejus Officium. Si fuisset enim, Apponi debuit illa Annotatio Margini Latinæ Versionis; sed cum adjiciatur Græco textui, liquet inde scopum Editoribus fuisse singularem ut à Latinis codicibus {illeg}|sic| emendato|i|s et confirmato|i|s autoritatem conciliarent Græcis.

Iam vero egregiè et Solerter rem delicatam gessêrunt Editores, qui ad D. Thomam refer|tu|lerunt fidem Innovatæ lectionis, Cujus in H{illeg}|is|pania nomen et Autoritas longe Spectatissima; & tanquam Apostolica {illeg}|col|ebatur. <38v> In illâ Thomæ Dictaturâ ipse dixerit pro fortissimo habetur argumento ad lutandam Græcæ lectionis novitatem. Nobis, autem et Gentibus quæ fidem pontifici Romano renunciavimus, Thomas Aquinas non habetur Apostolus: ideoqꝫ non Ejus Autoritas sed Græcorum Codicum app{illeg}|e|llanda sit.

Altera Ratio, quæ adduxit me, ut existimarem Græcum {versionem} \textum/ in Editione Complutensi versum fuisse è latinis Codicibus: est Quoniam Stunica, Cui inter Alios Edendi curam et operam mandavit Ximenius; et qui Stunici Scriptis eo tempore Erasmum oppugnavit cùm instituat vindicia hujus versiculi de Testimoniū Trium in Cœlo, non ausus est vel uno Codice MS. \exemplari Græco/ contra Erasmum in{cre}pitare, sed omnino pendet ab Autoritate Latinorum Codicum. Et postquam vulgarem, in Græcis MSS. cum sui ipsius tum aliorum, rec{illeg}|itâsset| lectionem, in hisce verbis. Ὅτι τρεις εἰσιν οἱ μαρτυρουντες τὸ πνευμα καὶ τὸ ὕδωρ καὶ τὸ αἱμα <39r> καὶ οἱ τρεις εἰς τὸ ἕν εἰσι. Omnes Græcos Codices unâ sententiâ damnatoriâ confecit, Latini contrà ab Autoritate Hieronymi propugnatis. Audiatur ipse Stunica in h. l. Sciendum est, ait, hoc loco |gr| codices \(gæcos {sic} scilicet)/ apertissimè esse Corruptos nostros verò veritatem ipsam, ut a primâ Origine traducti sunt continere. Quod ex prologo B. Hieronymi Su{illeg}|p|er Epistolas manifestè apparet. &c. Ex Hoc Prologo, quem prolixè citavit, et nos antè recognovimus, omne illi præsidium pro testimonio Trium in Cœlo. Aliùs, ubi affulserint Græci Codices, passim ostentat. ut 1 Thessal. 2.7. "Ita quidem legitur in Græcis", inquit, "codicibus, quos ego viderim." Iacob. 1.1. ait; "Sciendum in omnibus Græcis codicibus πορείας hic legi per ei dipthongum" In Thessal. 5.23. dicit, "cùm in Græcis exemplaribus, quotquot sunt, ὁλόκληρον, et in Latinis Integer hic legatur – minime discrepante, nescio cur <39v> Erasmus" &c. In Philip. 4.9. ait, "Siquidem in omnibus Græcis Codicibus ταυτα λογίζεσθε hic legitur – neqꝫ Græci sunt libri, qui πράττετε hoc loco neqꝫ Latini, qui agite, nisi mendosos utriusqꝫ Linguæ codices" &c. Ita pertendit Stunica codices Græcos appellans in Editione Complutensi usurpatos si proposito suo convenerint: at{illeg}|qui| hoc loco adducere non pudet eosdem Græcos Codices, Eludendos scilicet, quia pro Erasmo militarent contra Testimonium Trium in Cœlo. "Sciendum," inquit, "hoc loco Codices apertissimè esse corruptos." Alibi urget Stunica, et intumescit verbis magnificis vel Unius codicis satellitio; ut Codicis Rhodiensis In. 2 Cor. 2.3. Iacob. 1.22. 2. Pet. 2.2. alijsqꝫ in locis. At 1. Ioh. 5.7. omni codice omnino destitutus præfractè restitit Græcis Exemplaribus. Hinc Erasmus Stunicæ rescribens consensione omnium in Hispaniâ Codicum meritò gloriatur |ut| qu{illeg}|i| suis in hac re optime conven{illeg}|ierent|. <40r> Et Sanctio Caranzæ, (Alteri Theologorum Complutensium) {illeg}|nihil| {illeg} \planè/ superfuit, quo vindicijs Stunicæ paulò pòst editis Erasmi impetum hoc cupite retunderet. Neqꝫ Sepuluedæ aut Monachis Hispanis, qui proxime subvenirent vel unus Codex MS obtigerit, ad compescendam Erasmi gloriationem. Ejusdem causæ defendendæ gratiâ succenturiatus marchio Veselius causâ tamen excidit, etsi 16 codices ea mente contulisset; (quorum Octo fuêre ex bibliothecâ Regis Hispaniarum cæteri verò ex alijs in illa gente bibliothecis) ut omnia ex illis in rem suam undiqꝫ comparuret, et lectionem Latino-vulgarem tueretur. Editio illa Complutensis typis denuò mandata per Ariam Montanum, nullo codice \MS/ tamen afferente \exhibente Testimonium &c. {illeg} præmunita/, quamvis eo fine multos et Græcos et Latinos à Compluto alijsqꝫ locis petitos consuluissent Arias ipse, Lucas Brugensis Canter, &c. ut Testimonium illud cœleste genuinum esse comprobarent.

Ut Summam deniqꝫ <40v> Disquisiti\o/nis \hujus/ compendio referam, Aliquando Græcum Textum emendarunt Theologi Complutenses ope versionum Latinarum, absqꝫ Unius Codicis Græci autoritate. Hoc illos fecisse patet Mat. 6.13 {illeg}|Edendo| igitur Testimonium illud Græco idiomate nequaquam prosit, ut inde credamus fuisse descriptum ex aliquovis Græco exemplari: At è contra, vel uno tantum destituti, ostendunt se fuisse contentos autoritate Divi Thomæ Aquinatis et Stunicæ. Confitentes etiam Simpliciter unicum quidem exemplar, quod Testimonium illud contineret, apud se prorsus non fuisse. Nec præpropero ac fervido posterorum zelo \tandem/ efficitur, ut aliquis c|C|odex |eo| Testimonio ornatus aut in Hispaniâ, aut aliâs ubilibet olim extitisse, aut hactenus in toto Orbe Christiano extare videretur.

Iam tandem etiam sciri potest facillimè, unde adeoò inter se discordant Editio Complutensis, et Lectio illa, ex commentitio illo Codice Britannico, {illeg}|apu|d Erasmum in Annotat. suis. <41r> Nam in Editione Complutensi ita legitur ille Textus. Ὅτι τρεις εἰσιν οἱ μαρτυρουντες ἐν τωι οὐρανωι, ὁ πατὴρ, ὁ λόγος, καὶ τὸ ἅγιον Πνευμα, καὶ οἱ τρεις εἰς τὸ ἕν εἰσι{ν}. Καὶ Τρεις εἰσιν οἱ μαρτυρουντες ἐπὶ της γης, το πνευμα καὶ τὸ ὕδωρ καὶ τὸ αἱμα. At in ficto codice Britannico alias legitur. viz. Ὅτι Τρεις εἰσὶν οὶ μαρτυρουντες ἐν τωι οὐρανωι Πατὴρ Λόγος καὶ Πνευμα, καὶ οὐτοι οἱ Τρεις ἕν εἰσιν. Καὶ Τρεις εἰσὶν μαρτυρουντες ἐν τη γη πνευμα καὶ ὕδωρ καὶ Αἱμα. Major hîc, et in pluribus discrepantia quàm quæ possit exoriri ex incurià solâ plurium Scriptorum: et procul omni dubio hæc dissentio peregregia debet jure imputari duobus versionibus \Græcis/, Quas Vir duo varijs locis et temporibus et ex varijs codicibus Latinis expediêrunt.

Interea dùm se mutuò confodiunt hæ duæ lectiones variantes adeò, et Dissimiles: ita se mutuo confirmant codices Græci Uniformes atqꝫ Concordes. Caryophilus {illeg} in Codicibus MSS Bibliothecæ Vaticanæ, alijsqꝫ <41v> Romæ Exemplaribus ex præcepto Urbani Octavi collatis, Unam et Eandem in Singulis lectionem invenit at Sine testimonio Trium in Cœlo, ut videre licet in Collationibus suis Anno 1673 editis a Petro Possino ad f{illeg}|i|nem Catenæ patrum Græcorum in Marcum Evangelistam. Offendit Caryophilus octo tantum exemplaria Epistolarum Canonicarum, et in 1 Ioh. 5. ait. "MSS. octo legunt. Ὅτι Τρεις εἰσιν οἱ μαρτυρούντες, τὸ πνευμα καὶ τὸ ὕδωρ καὶ τὸ {illeg}|αἱμα| καὶ οἱ τρεις εἰς τὸ ἕν εἰσι: porro totus Septimus versus hujus Capitis desideratur in Octo MSS. Codd. Græcis" &c. hæc Caryophilus.

Unam et Eandem exhibuit orbi lectionem Erasmus ex codicibus suis plus septem, et, Stephanus quoqꝫ ex 7 suis exemplaribus sine ulla variationis Nota; præterquam Commatis [,] qui|o|d in Editione Stephani, errore quidem posponitur ουρανωι, et suo loco restituendum est. Eandem pariter lectionem agnoscit Stunica, in Libro suo Contra Erasmum scripto, se vidisse in Codicibus Hispaniâ asservatis, uti {sic} <42r> Uti Supra ostenditur. Nec in {illeg} exemplaribus sexdece|i|m collatis in Hispania per Veselium, quascunqꝫ notavit ille variationes in hoc loco observandas.

Eandem porro lectionem omnino præstiterunt Codices Britannici; quorum vetustissimus et celeberrimus ille in Regiâ bibliothecâ asservatus, ab Alexandriâ per Græciam transmissus, quemqꝫ edidit ante Annos fere sexaginta Waltonus Londini in Bibl. Polyglot. et in 7 alijs Oxoniæ occurrit Eadem lectio. vizt. apud {illeg}|Tres| in Bibliotheca Bodleianâ, Rocanum Laudensem & Baroccianum Codicem \quos contulit Millius/: alterum Novi Collegij et Divæ Magdalenæ quintum, (quorum postremi duo pervetusti) sextum deniqꝫ et Septimum in Collegio Lincolniensi. Hæc sunt Exemplaria Oxoniæ reperienda. Cantabrigiæ itidem \apud/ {illeg}|7| Codds |ibi| |ibi {sic}| conservatos, quorū Omnes \5/ contulit Millius, vizt. unum in Collegio Christi \&/ quatuor alios è Græciâ advectos per {illeg} D. Covillum S.S. Theol. professor. |apud| Sextum, quem D. Huntingdonus etiam e Græciâ advenit <43v> |Et| Septimum, quem vocant Codicem Leicestrensem, Eadem, inquam, apud hos omnes Codices occurrit Lectio, sine Testimonio triùm in Cœlo.

D. Petavius Senator Parisiensis habuit eandem lectionem quoqꝫ reperiri in 3bus MSS {illeg} habuit tres codices MSS, quorum lectiones variantes collegit filius Ejus Iohannes Gachon et ediderunt Oxonienses in Suo Testamento anno 1675. In his Eadem Lectio reperitur. Sicut et in duobus alijs Codicibus Basiliæ, in 3a. Venetijs in 4a. Genevæ et in 5a. Viennæ conservatis.

Occurrit præterea Eadem Lectio, sine ulla variatione, in Editione Francisci Asulani Anno 1518 impressâ per Aldum Venetijs, Secundum exemplaria ditionis Veneticæ, et {illeg}|Reg|ionis finitimæ.

Eandem porro Lectionem ante 600 Annos vidit Oecumenius in Codicibus Græciæ: prout sciri potest ex commentario suo in Ep. Iohan. tertiam.

Legebat itidem Cyrillus Alexandrinus <44r> Ante Annos 1100. codices in Ægypto textum Eundem exhibentes, sine Testimonio trium in Cœlo. Quod nos docuerunt Ejus citationes {huiusce} loci lib. 5o. c. 5. Thesaur. et in 1o. libro de fide ad Reginas. præterquam Quod in posteriore Cyrilli citatione non legitur εἰς particula et μαρτυρουσι ponitur loco μαρτυρουντες.

Eandem præterea Lectionem extitisse apud primorum Sæculorum Codices colligi potest quia in Eisdem verbis consentiunt omnes Antiqua Versiones.

Ex Supra dictis satis evicimus hoc testimonium non extare in Quolibet Græco Exemplari. Epanorthotes, quem repræsentat Lucas Brugensis fuisse, ut veterem, ita accuratum, Locupletem, et dilgentissimum in conferendis exemplaribus, in omnibus quos viderat abesse Testimonium illud affirmat, et Græcis et Latinis veteribus. Nec in hunc usqꝫ d{illeg}|i|em exemplar <44v> Unum illo Testimonio refertum viderint inquisitores {illeg}|{beat}|issimi. Læus, Stunica cum Cæteris in Britannia, Hispania, Flandria, Galliâ et Italiâ Erasmi Hostes Conjurati ob omissum in 1a. et 2da. Editione Suâ Testimonium &c nuspiam illud exquisitissimum licet, offendere valuêrunt in omnibus ubiqꝫ gentium quos pertractâssent codicibus MSS: nisi in unico illo Phœnice, qui, ut fingitur, nescio cui et quo tempore in Britannia visus, statim evanuit, deinde nemini mortalium conspiciendus. Postquam hæc eo tempore disceptarentur, Hesselius quidam Lovanij in Theologia Professor in hunc Locum Iohan. Commentatus ingenuè confitetur abesse Testimonium ab omnibus codicibus præterquum inquit, duobus; unum in Hispaniâ, in Britanniâ alterum intelligens. Unde Complutenses Theologi & Erasmus nacti Testimonium cœleste Ediderunt. {Quos revera} fuisse Te{neb}briones jam Supra {demonstravimus prolixiore.} <45r> {illeg} Umbratilem quamdiù \Nisi postea/ in Britanniâ codicem {illeg} quidam Annius Veterator, qui exinde factus est planè invisibilis. {illeg} \SS Ob Illo tempore nihil/ fulcimenti {illeg} \aut probatiores accessit/ huic Testimonio, præter Spectra et Oscitantis Bezæ insomnia. At non Audeo dicere Testimonium hoc non posse olim reperiri in nonnullis exemplaribus. Quia tempora Expeditionis Crucigeræ contra Turcos in Græcia Latini multum occuparentur, et coalescerè in unum corpus Utraqꝫ Ecclesia videretur. Latini Patriarchæ præfici{illeg}\r/entur Hierosolymæ et Antiochiæ ab Anno 1204 cessit Imperium Constantinopolitanum à Græcis ad Latinos, ubi regnârunt per Annos 50. Illis Imperantibus convenit Synodus Laterana constans 415 Episcopis tum ab Oriente et ab Occidente. Inter illos citabatur Testimonium Trium in Cœlo ex quibusdam codicibus Latinis ut supra Monui. Quâ fieri possit, id Testimonium {illeg} {adscribi} {illeg} Codicum margine {illeg} <45v> Et inde Sacras {Literas} incursare, à corr{illeg} incuriæ Scribentium. Certa res est, nonnullos codices Græcos ex Latino|i|s fuisse hoc loco interpretatos; quod docuit Erasmus etiam in præfat. Editionis 5æ N. Test. hisce verbis. "Hic obiter Illud incidit admonendum esse Græcorum quosdam N. Test. codices ad Latinorum Exemplaria emendatos. Id factum est in fœdere Græcorum cum Romanâ Ecclesiâ: quod fœdus testatur Bulla, quæ dicitur, Aurea. Visum est enim et hoc ad firmandum Concordiam pertinere. Et nos olim in hujusmodi Codicem incidimus, et talis adhuc dicitur adservari in Bibliothecâ Pontificiâ. Verum ex his corrigere nostros est, Lesbiam, ut ajunt, admovere Regulam." Suspicatus est etiam idem de Codico Britannico unde nactus est a Læo Recitatore Testimonium, quod postremis editionibus interposuit. Ego {tamen} Magis existimo, {codicem illud} |Etiam codice (nisi forte commentitio) {destitutum} {illeg} {illeg} Erasmo.| <46r> |{illeg}| fuisse \{ut juvet})/ in rerum Naturâ; nisi dis{illeg}et \dicam/ Tres Epistolorum {Commisarum} {illeg} esse à Quodam Falsario con{ioditice}, ex finis et preponit, ut hoc Testimonium insereret. Ab Ejusmodi codicis variantes lectiones {sunt} \aliquas/ descripsit Veselius. Quâ de causâ Mariana cui contigit illud opus Velesij, monuit Suos Lectores, se parcâ Manu & cum cautela Lectiones illas tractâsse. Codicem Græcum per Latinos emendatum Velesio obt{illeg}|i|gisse ex quis lectionibus verisimile est. Nam in Apocal. Iohan. 18.17. quo loco Græci legunt, ἐπὶ τόπον, et Latinis vertunt, in locum, et Unius literulæ errore jam legitur, in Lacum; Græcus aliquis immutavit locum ad normam Latinorum, scripsitqꝫ ἐπὶ λίμνην, ut habent Lectiones Velesij ex hoc codice conquisitæ. Porro in Apocal. 9.11, uibqꝫ qui Latine vertit, etiam nomina Abaddon et Apollyon Exponens Subjungit – Latinæ habens <46v> Nomen Exterminans. Notavit Velesius in suo Græco Codice, Lectionem esse Ρωμαιστι ἔχων ὄνομα ἐξτέρμινανς. quod apertissimè mutuatur a Latino Codice. Rursus in Apocalyp. 21.12. Græci legunt Ἀγγέλους, et Quidam Latini Veteres Angelos: Velsius {sic} in suo codice legebat γωνίας. Et in Apocal. 19.6 in Græcis legitur ὄχλου πολλου, in Latinis vetustioribus turbæ magnæ, at in recèntioribus, Tubæ magnæ; Velesius in suo codice scriptum Rel{illeg}rit, σάλπιγγος μεγάλης. In Epist ad Heb 13.2 pro ἔλαθον latuerunt; Latini recentiores habent, placuerunt unde Velesius ἢρεσαν. In 1. Pet. 3.8. pro τὸ δε τέλος, hoc est, in fine, legitur in fide; cui codex Velesij respondet per ἑν τη πίστει δὲ. Hæc et Similia rem prorsus eximit omni dubitatione.

Quanquam autem Velesius in Codice Suo Testimonium cœleste non invenit: <47r> Et Erasmus affirmat se nunquam in quovis Græco Codice vidisse: (itaqꝫ nec in Emendato {illeg} quod nactus {illeg} \est {illeg}/ exemplari) {illeg} at E {illeg} Latino tamen in alios libros {illeg} |forte| testimonium illud {illeg} \{emisset}/ jam inopinatos: atqꝫ etiam \in/ MSS Codices nonnullos, qui alijs in locis ad amussim Latinorum minime deflectante. Quidam inter Græcos Episcopos, qui Lateranæ Synodæ adfuerunt, inseruisse possint, ubi Testimonium illud citareturum |{affirmandi} Codex hujusmodi alicubi extare potest ad Codices Latinos etiam hoc in loco emendatus.| Si cuivis igitur \testimonium illud cœleste/ olim fuerit obvium in legendo quamcunqꝫ codicem; priùs expedit videre, utrum fuerit emendatus ille Liber ad normam Latinorum, {illeg} Ejus Autoritati confidetur. Deinde quarendum est, an Codex is Laterano Concilio est vetustior, {cum} Imperium Latinum {illeg} in Græciâ antecedat. {Nam} Si hoc tempore Codex fuerit recentior, sive a Latinis versionibus <47v> Corrigatur, seu potius depravetur, Ejus Authoritas jure moritissimo nihili æstimandæ est.

Iam paucis absolvi, Vir Nobilissime, Historiam atqꝫ controversiam de iniqui depravatione Sacrarum Literarum. Reliquum est; ut, quǽ præcesserint, ex ipsius loci genuina mente confirmantur. e|E|t Indubium est, sine Testimonio Trium in Cœlo sensum esse perfacilem et Integerrimum; ut videri licet in paraphrasi {illeg}|ins|equente {illeg} \unà cum/ Textu {illeg} \at diverso/ charactere conjungendâ.

[Quis est Ille, qui vincit mundum, nisi qui credit Iesum esse Dei filium]. Filius Ille vizt. de quo in Psalmis dicitur tu \es/ filius meus, et in Ego Hodie te genui. [Hic est ille, qui] diu à Iudæis exspectatus[8] \{primò}/ [\{primò}/ Venit], mortali corpore; ie. Apparuit et cognitus est \[per aquam]/ in Baptismo [\per/ Aquā] sciendo ] post fusum in Cruce. |[et] immortali corpore per| [Sanguinem] et \et usum et subsecutam/ resurrectionem à mortuis venit immortali corpore; [Non in Aquâ solum <48r> Sed in Aquâ et Sanguine]. Quia filius esset Dei tam resurrectione a Mortuis. Actorm. 13.33. quam supernaturali ratione nascendi a Virgine. Luc. 1.35. [Et Spiritus est qui] etiam testatur qui unâ cum aquâ et Sanguine [testatur] ipsum certè venisse; [Siquidem Spiritus est veritas], I{illeg}|deo|qꝫ testis Idoneus, et Irrefutabilis. [Quoniam tres sunt qui testantur] illum venisse, [Spiritus] quum mittere promisit, et qui postea in nos effusus est formâ linguarum dividuarum varijsqꝫ donis. 2. Baptismus [Aqua] \in baptismo/ quo Deus testatus est hunc esse filium suum dilectum. Et 3. Effusio |[3. {sic}| Sanguin|s|is quem Resurrectio Subsecuta est unde factus est illo \effusus quo factus est Martyr seu/ Testis fidus de hac veritate. [Et Hi Tres] vizt. Spiritus, Baptismus, et Crucifixio, [in [{Unum}] consentiunt Testimonio \unum sunt] quoad testimonium/; (nempe Christum venisse) quarè idem Testimonium nequit redargui. A Lege etenim consensio duorum \duntaxat/ Testium postulatur. <48v> At in hoc negotio ecce Tres Testes Integerrimi. [Et si hominum Testimonium admittimus Dei Testimonium] quod filio perhibuit dicendo cùm baptizaretur hic est meus filius dilectus, et excitando a Mortuis, et effusione Sp. Sancti [Majus est] atqꝫ adeo potìus Approbandum.

Hac est Simplex et Innata hujus Loci mens et Interpretatio: et Vis argumenti gravis et Integra. Sin verò interponatur Testimonium Trium in Cœlo, mox fiet in oratione dissidium, et Argumenti Virtus {illeg}|Effl|uet. Quum enim omnino proposuit sibi Apostolus probandam adventûs Christi veritatem per testes Idoneos comprobandam. Scire percupio, qui possit cœleste Testimonium afferre quicquam huic rei adjuvandæ? Si Testimonium illud non coram homin{illeg}|ibus| proferatur, {illeg}|n|ec ijs signo quodam innotescat, Qui probabitur inde Christum reverâ advenisse? Sin autem innotescat, Quo pacto cœleste <49r> Testimonium à Terrestri quis poterit dijudicare? Idem Spiritus est Qui in Cœlo et in Terra testatur. Sin utrobiqꝫ Spiritu, dixerit ad homines testimonium, qualis, quæso est distinctio inter illud in Cœlo atqꝫidem in Terrâ datum? Si prima attestatio non attingit homines; Quibus, et cui fini redditur? Quorum pertineat ejusmodi Testimonium, et quomodo prosit Argumento, quod hoc loco sibi D. Iohannes tractandum instituit? Si Testimonium illud admittiur, Interpres esse qui valeat, sat Scio pertissimi explanationem fore tenebrosissiman; adeoqꝫ in{illeg}|sip|ientem, et sibi malè constantem; ut næ ipse intelligendo nihil Intelligat. Si quis objiciat, {illeg}|non esse nostrum definire|, privato, ut ajunt, judicio, quid in S. Literis conscribendum quidve exauctorandum. Ita sane placet in Locis minime controversis. At hic et Alibi, quo invaluit Lectio vitiosissima, Optimum est revereri præstantissimos Codices, et Rei Summam permittere firmissimis <49v> Argumentis. Ea sibi comparârunt ingenia quidem præcipites et Longè superstiosi {sic} homines, ut loco Religionis intemeratæ simplicis et Apertæ; infucatum quidvis et mysteria depereant, atqꝫ id maxime probare quod parum aut nihil intelligant. Per me licet ijs statuere in S. Iohannem, ut velint: Ego tamen qui S. Apostolium eâ observantia tantoqꝫ presequor honore, ut sapientissimum et consummatissimum scribendi ratione judicem; Non possum non illi imputare, quod sapiat optimam et Integerrimam Rationem, tantâ præsertim Authorum luce circumfusus Nam in hâc insigni controversiâ stat a meis partibus 4. Synodi Generalis authoritas omniumqꝫ Ecclesiarum per orbem Christianum omni sæculo ad Lateranum usqꝫ Concilium; Quo Latin{illeg}|i| Quidam Balatrones male feriati corrupêrunt forte Græcos. Secundum me Quoqꝫ in hâc Lite dirimendâ Pronunciant Codices Græci omnes <50r> |Atqꝫ| priscæ Versiones, immo Latinæ omnes Vetustiores et Intactæ. Ecquos autem video pro jure Canonizationis Testimonij Trium in Cœlo militantes? Ecce in primâ Aciê Hieronymum principem et Palmarium ipso hoc Testimonio Ductorem, et qui temere et parum prundenter {sic} illum Sunt Secuti. MSS. enim Codices præverecundiâ Viri pudentissimi non crepant nisi duos, nescio quo loco et quo tempore, quibusqꝫ oculis conspectos. Nec ipsi à primâ illorum mentione declarârunt quibus in bibliothecis visendi sint. Non iniquum igitur videri debet si Codices illos vocemus fictos et Commentitios, immo {illeg}|justi| {illeg}|potius| et honesti nomen merebitur; Si fuco{illeg} et simulatione veritatis abjectâ liber et ingenuè profiteantur, \Illorum Codicum Vindices,/ se nolle diutius orbi Literatæ verba dare, nec præ se ferre exemplaria, quæ nemo mortalium viderit unquam, legeritve.

Ab Hispanis disertè affirmatur se Latinos Codices fuisse secutos, et clausulam <50v> Illam1, [3Et hi Tres sunt Unum)|]| omisisse (fretos Authoritate Thomæ Aquinâtis) in2 octavo versu, et tanquam ab Arianis insertam. Huic autem Innitentes, Ambrosius, Augustinus, Eucherius, alijqꝫ Latini Sæculo Ariano colligebant unitatem Deitatis. Ut Dionys. Alexandrin. Resp. ad Paul. Samosat. Quæst. 4. Ait. Καθὼς γέγραπται ὅτι τὸ ὕδωρ καὶ τὸ αἱμα καὶ τὸ πνευμα οἱ τρεις τὸ ἕν εἰσι. Sed omissio illa jam pro Errore damnatur, clausulâ Eâdem in omnes impressos Codices restitutà. Istâ \quoqꝫ/ Clausulâ abfuit in Codice Britannico, jure itaqꝫ concluditur fuisse ex numero vitiosorum exemplarium, quod non nemo Larvatus, præ se forens emendationem, corruperat. Erasmus, Adversus Monach. Hispanos in Articulo de Trinitate testatur se nunquam vidisse Codicem Britannicum, ait illum fuisse Recentem, cujus sinceritas illi suspecta fuit; Hunc palam et Sæpius {illeg}|pluribus| in Scriptis suis Impugnavit <51r> Quos multis pòst Annis Edidit. Britanni verò qui ob omissum Testimonium Erasmo succensebant nunquam coeccebant Incursantem. Nunquam de Suspectâ prole suâ certiorem Reddiderent Orbem Literatum; nec humanissimi viri monere, uti constringendos et Orthodoxos erigendos Hic Codex reconditior consuleretur. At e Contra, post Admissum in Sacras Literas Testimonium cœleste cum Erasmum nihil ultra Solliciti, Quia Voti Compotes Erasmi humanitate facti de illo Codice toto Sæculo, et quod excurrit, siluerisset. Atqꝫ ita exolovit liber Britannicus, postquam operâ institutâ fatoqꝫ simul functus fuisset. Hæccine verò sic fieri æquum est? Ubinam ille Candor et Integritas quæ Rei tam sancta authoritas postularerit. et sine quibus constare diu {illeg}|n|equeat fides illius Testimonij? di{illeg}{sic}

Tandem Aliquando, quos oportet, proferant <51v> Exemplaria. Coram orbe Literato de fato illius Testimonij agitur; ut Salvum faciant, codices et Exemplaria honestæ famæ et antiquitatis venerandæ in conspectu Eruditi Orbis compareant. Hâc Conditione si detrectaverint uti pugiles Vindices hujus insigni Testimonij; Æquissimum {illeg}|est|, ut è Sacro Codice discederet, nec amplius So. Iohanni sucum, aut genti Christianæ fraudem audeat prætendere: qua ab authoritate Hieronymi Sublestâ diu nimium pependit, dicentis se Latinos codices {illeg}|per| Græcos corrigere|isse|. {illeg}|Cui| Latini Recentiores plus æquo tribuentes, Ausi sunt violare fidem tam Græcorum, quam Latinorum Exemplarium. Cujus gravissimi Sceleris Utinam Viri Sapientes et Ingenui pœnitere tandem minùs erubescant.

Finis.

[1] . q .

[2] q.

[3] q.

[4] a Suspicor ἐν τη γη non extare in MS.

[5] et fidos

[6] q

[7] q

[8] q.

© 2024 The Newton Project

Professor Rob Iliffe
Director, AHRC Newton Papers Project

Scott Mandelbrote,
Fellow & Perne librarian, Peterhouse, Cambridge

Faculty of History, George Street, Oxford, OX1 2RL - newtonproject@history.ox.ac.uk

Privacy Statement

  • University of Oxford
  • Arts and Humanities Research Council
  • JISC