Fidei verò formula quàm per Legationem quaqua
versum mittebat, erat ea quae sequitur. Nam hæc
est quam Eusebius Pamphili in Epistola ad Alex
andrum, ut mox audietis, citat pro Epistolio fidei
quod Arius et socij ad eum miserat.
Apud Epiphan. Haeres. 69: qui putat has literas a Nicomedia datas fuisse, scriptor incertissimusBeato Papæ et Episcopo nostro Alexandro
Presbyteri et Diaconi salutem in domino
Fides quam a majoribus accepimus et a te didi
cimus, beatissime Papa, ejusmodi est. Credimus
unum Deum solum ingenitum, solum æternum,
solum principio carentem, solum verum, solum im
mortalem, solum sapientem, solum bonum, solum
præpotentem, solum judicem omnium, moderato
rem et administratorem, immotum et immuta
bilem, justum, bonum, legis et Prophetarum ac
novi pariter Testamenti pariter Deum: qui uni
genitum filium ✝ ✝ πρὸ χρόνων ἀιωνιων ante sempiterna secula tempora
genuit: per quem et secula et reliqua pro
creavit omnia. Genuisse porrò dicimus reipsa
non specie tenus, ac propria voluntate subsisten
tem illum condidisse talem ut neqꝫque converti
neqꝫque mutari possit: perfectam Dei creaturam,
sed non tanquam rerum creatarum aliquam:
✝ ✝ γένημα fœtum, sed non tanquam unum e cæteris. Nec
quemadmodum Valentinus asseverabat emissionem
quandam, illum esse Patris fœtum, aut ut Manichæus
eundem illum fœtum partem esse dixit patri con
substantialem. Neqꝫque ut Sabellius qui unitatem dividens
✝ ✝ υἱοπάτορα filium patrem dixit. Non item ut Hieracas lucernam
a lucerna aut Lampadem in duas partes divisam.
Neqꝫque verò ejusmodi ut cum priùs fuisset, postea
sit genitus ac denuò creatus in filium. Quemadmo dum 2dum tu ipse beatissime Papa, media in Ecclesia, &
consessu sæpenumerò qui hæc assererent refutasti.
Sed, ut diximus, Dei voluntate ante tempora et sæ
cula omnia creatus est, et vitam atqꝫque existentiam
a Patre accepit, ut et Patris una cum illo exis
tentis gloriam. Non enim existimandum est Patrem,
cùm omnium rerum ei possessionem traderet,
sibi ipsi quod ingenita quadam in se ratione con
tinebat ademisse. Fons enim ille omnium est.
Quamobrem tres sunt ✝ ✝ ὑποστάσεις Substantiae Pater, ffili
us & spiritus sanctus. Et quidem Deus cum rerum
omnium causa sit, solus ex omnibus principij est
expers. Filius verò sine tempore genitus a patre
et ante sæcula creatus ac fundatus, non erat an
tequam gigneretur: sed sine tempore et ante
omnia genitus, solus a solo Patre ✝ ✝ ὑπέστη productus est.
Non enim ✝ ✝ ἀίδιοςæternus aut coæternus aut coingenitus
est cum patre. Neqꝫque simul cum Patre existentiamexistere
habuit, ut nonnulli de his secundum aliquid
loquuntur, constituentes ingenita duo principia.
Verùm sicut unitas et principium omnium, ante
omnia Deus est. Quare etiam ipso Christo prior
est ut a te didicimus cùm id in media Ecclesia
prædicares. Igitur quatenus a deo ut esset con
secutus est, nec non et vitam et splendorem
cæteraqꝫque quæ in ipsum collata sunt, hac rati
one principium illius Deus est. Est enim illo
prior, ac princeps et ei dominatur, utpote Deus
ipsius qui ante ipsum fuerit, a quo etiam ille
prodierit. Quod si istiusmodi loquendi rationes:
Ex utero. Et, a Patre exivi et venio: quasi con
substantialis partem, aut emissionem cum nonnullis
accipiamus, compositus erit ac divisibilis Pater &
mutabilis. Imò illorum opinione corpus, & quoad in ip- sis 3
sis est quæ corpori consentanea sunt patienturpatietur expers
corporis Deus. Benevalere te optamus in Domino, Bea
tissime Papa. Arius, Ethales, Achilles, Carpones, Sarma
tas, Arius Presbyteri. Diaconi Euzoius, Lucius, Iulius,
Menas, Helladius, Caius. Episcopi Secundus, Theonas, Pistus.
ffidei formulam igitur imprimis offerunt Alexandro ut
omnibus pateret se non clanculum & fraudulenter agere
atqꝫque hæreticos existentes simulare fidem orthodoxam;
sed hanc ipsam esse fidem quam Alexander reje
cerat, & propter quam tenebantur excommunicati.
Missis deinde ad Episcopos Legatis, uti dictum est, qui una cum fide una cum fide
res gestas exponerent episcopis res gestas exponerent,
fama pervalens mox ferit aures Imperatoris. Is igitur
res in mul turbarum Alexandrinarum fama in om
nium ore versari cœpit. Imperator victo jam Li
cinio consistebat ✝ ✝ Patet ex Epistola sequenti. Nicomediæ, et Edictis suis ac literis
per provincias missis, ait Eusebius, subditos a dæmonum
errore revocare et ad verum Dei cultum amplec
tandum incitare conabatur. Quas ob res cum singu
lari gaudio gestiret, nuncius ad eum perlatus est
de hoc tumultu ecclesiarum — Quapropter gra
vissimo dolore perculsus, confestim ex Dei cultoribus
quos circa se habebat quendam quem ob modestiam
fidei spectatum et ob religionis confessionem supe
riori tempore præ cæteris nobilitatum ducebat,
(✝ ✝ Socr. l. 1. c. 7 Hosium nomine, Episcopum Cordubæ quæ Hispaniæ
civitas est, quem quidem Imperator et amabat et
colebat plurimum) dirigit Alexandriam ut inter eos
qui illic dissidebant pacem componeret: eidemqꝫque
literas dat ad autoresauctores contentionis. Euseb. de vit.
Const. l. 2, c 61, 63. Quarum partem quæ ad argu
mentum spectat, hic inseruimus.
Victor Constantinus maximus Augustus
Alexandro et Ario.
— Postquam illustri contra hostes parte victoria vere
— Cum intollerabilis quædam insania totam Africam
corrupisset, ob quosdam qui temeraria levitate religio-nem 4 sis est, quae corpori consentanea sunt patietur
expers corporis Deus. Benevalere te optamus in
Domino, beatissime Papa. Arius, AthalesEthales, Achilles,
Carpones, Sarmatas, Arius Presbyteri. Diaconi
Euzoius, Lucius, Iulius, Menas, Helladius, Caius.
Episcopi Secundus, Theonas, Pistus.
Hanc igitur ffidei formulam se igitur imprimis offe
rebant Alexander ut pateret omnibus se non clan
culum nec & fraudulenter agere & hæreticos existentes simu
lare fidem orthodoxam; sed hanc ipsam esse
fidem quam Alexander rejecerat & propter
quam tenebantur excommunicati. Missis deinde
Legatis, ut dictum est, qui una cum fide res
gestas exponerent: multi accomodarunt aures &
imprimis Eusebius Episcopus Nicomediæ, qui, re
intellecta, sic statim scripsit ad Paulinum Epis
copum Tyri.
partes divisum esse atqꝫque omnes Ægypti Libyæqꝫque regiones ingru
ente schismate periclitari: ita ut nisi tempestivum aliquod
remedium huic malo afferretur, Ecclesia vulnus immedicabi
le videretur acceptura. Hi igitur causam cognoscentes & fi
dem Arij quam per Legatos ejus acceperant probantes,
hominem cum socijs recipiunt in communionem, & ad omnes
ubiqꝫque episcopos scribunt ut cum Arij fautoribus tanquam
recte sentientibus communicarent, darentqꝫque operam ut Alex
ander cum ijsdem communicaret. Sozom l 1 c 15. Vtrum
Episcoporum aliqui ante hanc Synodum, perinde atqꝫque Impe
rator scripsere ad Alexandrum haud scio. Ex hoc autem
tempore universi scribere cœperunt, aliosqꝫque quaquaversum
per literas hortari ut hoc idem agerent. Inter cæteros
vero Eusebius Nicomediæ sic hortatus est Paulinum Tyri.
Apud Theod. l 1. c. 6.Domino meo Paulino Eusebius in Domino salutem.
Domino meo Paulino Eusebius in Domino
salutem.
Nec Domini mei Eusebij in tuenda veritate studi
um silentio mandatum est sed ad nostras usqꝫque au
res pervenit: nec tua, Domine, in eodem nego
tio taciturnitas. Et sicut consentanum erat, do
mini quidem mei Eusebij causa gavisi sumus
Tua verò causa magnopere dolemus, tanti viri
silentium, condemnationem nostram esse arbitran
tes. Quamobrem hortor te qui scias quàm in
decorum sit viro prudenti aliena sentire &
veritatem reticere, ut intelligentiam spiritu
suscitans hac de re scribere aggrediaris, quod
tibi et auditoribus tuis utile futurum est: præser
tim si scripturæ vestigijs insistens, juxta ejus ser
mones ac sententias scribere volueris. Quandoqui
dem nec duo ingenita unquam audivimus, nec unum 5 unum divisum in duo, aut corporeum quicquam
passum esse didicimus aut credidimus domine.
Sed unum quidem ingenitum; alterum autem
ab eo vere, & non ex ejus ✝ ✝ οὐσίας substantia fa
ctum, nec ullo modo particeps naturæ illius
nec ex substantia ejus existens: sed natura
et virtute prorsus diversum, ad perfectam
tamen similitudinem naturæ virtutisqꝫque facto
ris sui conditum. Cujus initium non modo
verbis inexplicabile est sed ne cogitatione
quidem, non dicam hominum sed omnium
qui supra homines sunt comprehendi posse
credimus. Atqꝫque hæc non ratiocinatione nostra
collecta, sed e Scripturis edocti didicimus: cre
atum ac fundatum esse & genitum. substantia
& immutabili atqꝫque ineffabili natura ac simili
tudine quam habet ad factorem suum, didi
cimus ex ipsius Domini verbis qui ait: Deus
creavit me initium viarum suarum, & ante
seculum fundavit me, & ante omnes colles
genuit me. Quod si ex ipso hoc est de ipso
esset tanquam pars ejus, vel ex defluxu
substantiæ, non jam creatus nec fundatus
amplius diceretur. Nec tu profecto id igno
ras Domine. Nam quod est ex ingenito, non
ampliùs sive ab altero, sive ab eodem creari
ac fundari potest, cum sit ab initio ingenitum.
Si vero ex eo quod genitus esse diceturdicitur, subindi
cari videtur eum ex paterna substantia or
tum, eandem quoqꝫque cum patre naturam habe
re scimus scripturam non de illo solo dicere
quod genitus sit sed etiam de alijs quæ natura
prorsus discrepant ab illo discrepant. Nam et de6de hominibus dicit: Filios genui & exaltavi: ipsi
autem spreverunt me. Et alibi: Deum qui te ge
nuit dereliquisti. Et de alijs rebus ait: Quis est qui
genuit stillas roris? Non quo naturam ex natura
esse declaret sed ut singula quæ facta sunt, arbi
trio et voluntate ejus facta esse significet. Nihil
enim exest ex substantia ejus: Sed omnia nutu
illius facta ita existunt singula prout facta
sunt. Nam ille quidem Deus est. Hæc verò ad
ejus similitudinem verbo similia futura, ejus arbitrio
facta sunt. Et omnia quidem per ipsum, a Deo ta
men facta sunt. Omnia enim ex Deo. Quæ tu
cùm acceperis, et juxta concessam tibi divinitus
gratiam limaveris fac ut domino meo Alexandro
quamprimum scribas. Nam si ad illum scripseris,
te illi persuasurum confido. Saluta omnes fra
tres in Domino. Incolumem te, et pro nobis oran
tem Divina gratia conservet Domine.
✝ ✝ Interea Alexander his cognitis quamprimum convocat Presbyteros
& Diaconos regionis Alexandrinæ & Mareotidis & ad Ecclesias
universas perscribit Epistolam sequentem, mittens eam ad singulas
urbes ut subscriptionibus Episcoporum mature obtentis acta sua stabiliret. Vt
autem Imperator et Asiatici solum Alexandrum e multis conspi
rantibus Ægyptijs aperte culpabant, sic Alexander solum Eusebium
Synodi Asiaticæ autorem & principem in hac Epistola repre
hendit.
Dilectis et carissimis –
Alexander itaqꝫque animadverso per literas, ut opinor,
ad eum scriptas quod Eusebius cum alijs inciperent fa
vere excommunicatis: ut dictum est convocavit Presbyteros & Diaconos regionis Alexandrinæ & Mareotidis & scripsit ut dictum est sequentê scripsit ad sequentem Epistolam circulatori
am, mittens eam ad singulas urbes ut suscriptionibus
Episcoporum maturè obtentis, actum suum ratum faceret.
Apud Socr. l 1 c 6.Dilectis et clarissimiscarissimis ubiqꝫque Catholicae Ecclesiae com
ministris, Alexander in Domino salutem.
Cum unum sit Catholicæ corpus Ecclesiæ, mandatumqꝫque sit
in sacris litteris ut pacis et concordiæ vinculum conservemus,
consentaneum est ut quæcunqꝫque apud singulos geruntur, nobis
invicem per literas significemus: quo scilicet seu patiente,
seu gaudente uno membro, ipsi vicissim aut compatiamur,
aut collætemur. In nostra igitur paræcia extiterunt nuper
homines iniqui et hostes Christi, docentes defectionem ejusmodi
quam jure quis præviam ac prænunciam Antichristi appella
verit. Ac volueram equidem hoc quicquid est silentio involvere7vere ut malum intra ipsos Apostatas clausum consumeretur
ne forte in alia transgressum loca, simpliciorum hominum
aures contaminaret. Sed quoniam Eusebius, is qui nunc
est Nicomediæ, res Ecclesiæ ex nutu suo pendere existimans,
eo quod relicta Berytiorum Ecclesia ad Nicomediensem Episco
patum, nullo ulciscente, impunè transgressus est, horum Apo
statarum patrocinium suscipit, et literas quaquaversus ausus
est scribere, commendans illos, ut imperitos homines ad pessi
mam Christoqꝫque infensam hæresim traducat: necessarium
duxi silentium abrumpere, utpote sciens id quod in lege
scriptum est, vobisqꝫque omnibus renunciare, quo et Apostatas
ipsos & infelicissima erroris illius verba cognoscatis, ac
si forte Eusebius scripserit, ei minimè attendatis. Pristi
nam enim malevolentiam suam, quae longinquitate tempo
ris jam oblivioni et silentio tradita videbatur, per istos
renovare nunc studens, simulat quidem se eorum causa
literas scribere; reipsa tamen declarat, se sua causa
laborantem id agere. Eorum porrò qui ab Ecclesia defe
cerunt hæc sunt nomina. Arius, Achillas, Aithales, Car
pones, alter Arius, Sarmates, Euzoius, Lucius, Iulianus, Me
nas, Helladius, Gaius: cumqꝫque his Secundus ac Theonas
qui aliquando olim Episcopi sunt appellati. Ea verò quæ
sine ulla scripturarum auctoritate commenti temere
effutiunt sunt hujusmodi. Deus, inquiunt, non semper
fuit Pater, sed tempus extitit cùm Deus minimè esset
Pater. Verbum Dei non semper fuit sed ortum est
ex nihilo. Deus enim qui est, illum qui non
erat, ex non ente procreavit. Proinde tempus aliquando
fuit cum non esset quippe filius creatura est, opusqꝫque.
Neqꝫque verò similis est Patri secundum substantiam,
neqꝫque verum ac naturale Dei verbum, nec vera
ejusdem sapientia. Sed unus quidem est ex operibus
& creaturis: ✝ καταχρηστικῶς abusivè autem Verbum dicitur atqꝫque Sa
pientia: quippe cùm et ipse extiterit per proprium
Dei Verbum et per sapientiam quæ in Deo est, in qua Deus8 Deus tum cætera omnia tum eum ipsum fecit.
Quamobrem suapte natura conversioni obnoxius
est ac mutationi perinde ac reliqua rationalia.
Extraneum et alienum est Verbum, ac semotum
a Dei substantia. Invisibilis atqꝫque inenarrabilis est
filio pater. neqꝫque enim perfecte et exactè filius
novit patrem, neqꝫque eum perfectè videre potest.
Nam nec suam ipsius substantiam novit filius
cujusmodi sit. Siquidem propter nos factus est
ut ejus tanquam instrumenti cujusdam opera
Deus nos crearet. Nec ipse extitisset unquam
nisi Deus nos creare voluisset. Et cum quidam
eos interrogasset utrum Dei verbum mutari posset
sicuti mutatus est Diabolus, ipsi non veriti sunt
respondere: certe potest. Est enim naturæ mu
tabilis cum gigni possit & creari. Hæc igitur
Dicentem Arium & summa cum impudentia affir
mantem, nos quidem una cum Ægypti ac Libyæ
Episcopis, prope centum numero in unum con
gregatis, tum ipsum tum eos qui illi adhaeserunt
anathemate perculimus. Eusebius verò eos sus
cepit, impietatem pietati, & veritati studens miscere
mendacium. Sed nequaquam prævalebit. Vincit
enim veritas: nec ulla est societas luci cum
tenebris, nec Christi cum Diabolo consensio. Quis
enim unquam talia audivit? aut quis est qui et
nunc audiens non obstupescat, et aures non ob
turet ne hujusmodi verborum sordes penetrare ad
eas possint? Quis Ioannem audiens dicentem In prin
cipio erat Verbum: non condemnet istos qui asserunt,
fuit [tempus] cum non estesset? Aut quis audiens hæc
verba ex Evangelio, Vnigenitus filius: & Per ipsum
facta sunt omnia? istos non oderit affirmantes filium esse 9esse unum ex creaturis? Enimverò quomodo potest
esse unus ex ✝ ἴσος æqualis illis quæ per ipsum facta sunt? Quo
modo potest esse unigenitus qui juxta illorum
sententiam, una cum reliquis omnibus in creatura
rum ordine censetur? Qua ratione ortus sit ex nihilo,
cùm Pater dicat, Eructavit cor meum verbum bonum:
& alibi, Ex utero ante Luciferum genui te. Aut
quomodo substantia dissimilis est Patri, cum sit
imago perfecta et splendor Patris: cumqꝫque ipse di
cat Qui vidit me vidit Patrem. Quod si filius
✝ ✝ λόγος ratio Patris est ac sapientia, quomodo fuit tempus
cum non esset? Perinde enim est ac si dicerent,
Deum aliquando rationis & sapientiæ expertem
fuisse. Quomodo mutationi conversioniqꝫque obnoxius
sit, cum de se ipse dicat, Ego in patrePatre & Pater
in me: & alibi, Ego et Pater unum sumus. Per
Prophetam verò multò ante pronunciaverit: videte
me quod ego sum et non mutor. Ac licet quis hoc
dictum ad Patrem ipsum referre possit, aptius ta
men fuerit nunc de filio dictum accipere eo quod
cum homo factus sit nequaquam est immutatus,
sed ut ait Apostolus, Iesus Christus heri et hodiè
idem ipse et sæcula. Quidnam verò eos impulit ut
dicerent illum propter nos factum esse, cum Paulus
utiqꝫque dicat: Propter quem omnia et per quem omnia?
De blasphemia verò illa qua dicunt Patrem non per
fectè cognosci a filio, nemini mirum videri debeat.
Nam cum semel Christo Bellumbellum indixerint, spernunt
quoqꝫque verba ipsius domini dicentis: Vt cognoscit me
Pater et ego cognosco patremPatrem. Proinde si ex parte
tantum filium cognoscit Pater, palam est quod et filius
ex parte cognoscit Patrem. Quod si hoc dicere nefas
est, et si Pater perfectè novit filium, perspicuum
est quod quemadmodum Pater Verbum suum cognoscit ita 10ita et filius novit Patrem suum, cujus est Verbum. Ac
nos quidem hæc dicentes sacras scripturas replicantes, sæ
penumerò eos convertimus, et iterum sicut Chamæleontes
✝ ✝ sc. redeuntes ad hæresin transmutati sunt, studentes sibimetipsis vindicare id
quod scriptum est: Impius cum in profundum vene
rit malorum gurgitem venerit, spernit. Multæ quidem
ante illos hæreses extiterunt quæ plusquam decebat
ausæ, in extremam dementiam prolapsæ sunt: isti
verò divinitatem Verbi cunctis sermonibus suis sub
vertere moliti sunt efficerunt quantum in se est
ut priores hæreses illæ justæ esse viderentur, quippe
qui ad Antichristum propius accedant. Quamobrem
abdicati sunt ab Ecclesia, & anathemate percussi.
Ac dolore quidem afficimur ob exitium illorum, ideo
præsertim quod cum Ecclesiae doctrinam olim perce
perint, nunc ab ea desciverunt. &c.
Hujusmodi literis, subjungit Socrates, ad omnes
Episcopos per singulas urbes constitutos ab Alexan
dro datis, malum in deterius profecit cùm ij qui
literas acceperant ad contentionem excitarentur.
Et alij quidem literis consentientes ijsdem etiam
subscripserunt. Alij vero contrarium feceruntfecere.
Sed maximè omnium Eusebius Nicomediensis Epi
scopus ad dissentiendum impulsus est, eo quod A
lexander in suis literis nominatim ipsum perstrin
xisset. ✝ ✝ Hujusmodi causis adversa omnia tribuere solebant Homousiani. Imperator jam erat Eusebio infensus (ut mox audietis) neqꝫque jam degebat Nicomediæ et vix ultra quatuor menses per totam hanc disputationem degebat Nicomediæ. Porro Eusebius pergit Socrates tunc temporis plurimùm
poterat propterea quod Imperator degebat Nico
mediæ. Illic enim paulo ante Dioclesianus pa
latium ædificaverat. ✝ Hanc igitur ob causam multi
Episcopi Eusebio obsequebantur. At ille frequentes
literas mittebat, nunc ad Alexandrum, monens
ut suppressa quæstione quæ inter ipsos commota fu
erat Arium in communionem reciperet. Nunc
ad singularumsingularium urbium Episcopos suadens ne Alex
andro Assensum accommodarent. Socr. l 1. c 6.
Cæterùm cùm in jam recitatis Alexandri literis
nonnulla tribuantur Ario contraria fidei quam Arius et 11 et socij in libello ad Alexandrum dato pro sua suam esse solen
niter declaraveratdeclaraverant & deinceps declarabant omnibus:
Eusebius Pamphili, quamprimum incidere potuit in istas
Alexandri literas, sic eum incidererincidere potuit reprehenduntreprehendit eum ob
defectum synceritatis. Epistola Eusebij sic incipit.
Quanto labore et diligentia in has literas inciderim
&c. Dein sic pergit. Apud Nicæn. Concil. Secund. Act. 6. & Baron. a. 318. 54. Arium ejusqꝫque studiosos accu
sant hæ litteræ quod filium ex non ente instar
unius omnium esse dixerint. ✝ ✝ Legati sc. ex eorum numero missi.Illi verò Epistolium
attulerunt quod ad te scripserunt in quo fidem suam
exponentes, his verbis confitentur quæ sentiunt:
Legis Prophetarum & Novi testamenti Deum ante
sempiterna secula sibi filium unigenitum generasse,
per quem et sæcula & omnia fecit. Generasse
autem non ✝ ✝ Mala est translatio. Lege apparenter videtur sed in veritate propriæ voluntati
substituisse immutabilem et inalterablileminalterabilem creaturam
Dei perfectam, veruntamen non ut unam creatura
rum. Tua verò Epistola accusat eos quási dixerint
quod filius factus, tanquam unus omnium: cùm tamen
hoc non dixerint sed apertè pronuncient, non ut
unam creaturarum. Vide ne dederis statim illis occa
sionem ut ea etiam calumnientur, & assumant quæ
cunqꝫque voluerint. ItærumIterum accusas eos quod dixerint quod
qui est non existentem genuit. Miror sanè si quispiam
alitæraliter dicere poterit. Nam si unus est qui est: ma
nifestum est quod ex eo genitum est omne quod est,
estqꝫque id post illum. Si verò qui est non unus sit;
sed et filius sit qui est: quomodo ✝ ✝ πως Τὸν ὄντα, eum qui est, ‡ ‡ ὁ ὤν γέγονε qui est
genuit? Sic enim qui est duo fueritfuerint.
Cæterùm non potuit Alexander.
Quid respondit Eusebius ad accusationem de mutabili
tate filij cæteraqꝫque & similia non constat namqꝫque extat tantum fra
gmentum Epistolæ ejus quod hic positum est.
Cæterum Alexander non potuit retrahi Alexander retrahi Cæterum12 Cæterum Alexandro decretis Asiaticis & literis Episcoporum nullatenus cedente, Arius
Legatos mittit ad Paulinum Episcopum Tyri ad Eu
sebium Pamphili qui Cæsariensem in Palæstina re
gebat Ecclesiam, & ad Patrophilum Scythopolitanum
Antistitem: petitqꝫque ut sibi una cùm suis concede
retur plebem ipsis adhærentem in Ecclesia colli
gere, eundem quem prius Presbyterorum obtinenti
bus gradum. Hunc enim morem esse Alexandriae
ut sub uno Episcopo qui omnibus præest, Presbyte
ri separatim Ecclesias obtineant, et populum ad
illas convenire solitum colligant. Illi vero una
cum alijs Episcopis in Palæstina congregati Arij
petitioni subscripserunt: hortantes ut plebem qui
dem colligerent sicut ante facere consueverant,
Alexandro tamen subjecti essent, ac sine inter
missione ei supplicarent ut ejus pace & communi
one fruerentur. Sozom. l: 1: c: 15. Verum ubi Arius a synodo hac ad officium suum restitutus esset & synaxes agere cœpisset: Alexander indignatus Antisynodum convocat Episcoporum suorum & principes Episcoporum qui Synodum Palæstinæ celebraverant anathemate percutit: imo totam synodum generali aliqua sententia ferit, ut ex Arij subsequenti epistola constat. Colluthum quoqꝫque Presbyterum quendam Alexandrinum qui se Episcopum jactaverat, ad Presbyteratus gradum reducit. Et his expellit Alexandria. Qua occsaione Arius ad Eusebium sequentem Epistolam Interea epistolas quaquaversū dirigens prolixam quandam mittit ad Episcopum Byzantij: ante quae extat apud Theoderitum.
Arius a Synodo hac receptus in communionem
et restitutus est, redire cogitabat ad officium suum
Alexander ira vehementi excandescens hominem
expulit Alexandria. Qua occasione Arius scripsit
ad Eusebium Nicomædiensem sequentem Epistolam
Domino desideratissimo, viro Dei fideli, ortho
doxo Eusebio, Arius qui injustè persecutio
nem patitur ab Alexandro Papa ob victri
cem omnium veritatem quam tu quoqꝫque defen
dis, in Domino salutem.
Huc transfer Arij Epistolam sequentem.Cùm Pater meus Ammonius Nicomediam pergeret
officij mei esse judicavi &c — — — Epiphanius. Harum
una, quæ ad Episcopūum Byzantij dir inscribitur, extat apud
Theodoritum. Prolixior est quam quæ tota hic inseratur.
Interim Alexander præfatam Epistolam Catholi
cam quam Tomum suum vocat quaquaversum mit
tens alias etiam permultas particulares epistolas
adjunxit. Postquam autem Tomum suum misisset
per universum Ægyptum Thebaidem Libyam & Penta
polim item per Syriam Lyciam Pamphiliam, Asiam
Cappadociam aliasqꝫque finitimas Provincias mittens tandem Ejus capita quæ ad historiam spectant sunt ut sequitur. Arius, inquit et Achilles nuper conjuratione facta, Colluthi ambitionem æmulantes, longe pejores illo extiterunt. Nam Colluthus quidem qui hos ipsos reprehendit, mali propositi sui prætextum nactus est. Isti vero impiam illius ex Christo nundinationem cernentes non amplius Ecclesiæ, subjacere voluerunt, sed speluncis latronum sibi constructis, sine intermissione conventus in illis agunt noctu atqꝫque interdiu calumnias adversus Christum et adversum nos comminiscentes. Huc intelli
gimus Epistolam hanc scriptam fuisse post Synodum Palæstinæ. Siquidem Arius a Synodo ista postulavit licentiam Synaxes colligendi, atqꝫque adeo Synaxes hic ab Alexandro commemoratas non nisi synodi ejus auctoritate cœperit colligere. Posthæc conqueritur Tomum Tomum istum ad Alexandr Episcopum Byzantij ad eum
conscripsit ✝ extat apud Theod l 1, c 4epistolam prolixam in quo contendit Posthæc
conqueritur Alexander seditiones, ac persecutiones adversus se
quotidie excitari nunc quidem ad Iudicum tribuna
lia se trahi per interpellationes mulierum. Scili
cet ex quo Arius pulsus est Vrbs graviter commoveri
cœpit, multiqꝫque Alexandriam, propterea quod præter
leges agens, vim inferret multi adversæ partis homi
nibus, in jus vocarum. In eadem epistola de Ario et
socijs addit dum Alexander inhibere voluit synaxes Arianorum, conflati sunt tumultus, Arianis qui Synodali autoritate suffulti erant non repugnantibus, ut mihi videtur & Alexandrum in jus vocantibus de vi illata. His subjungit Alexander Ipsi vero [scil. Arius & Achillas cum socijs] contra nos huc et illuc discur
rentes ad collegas nostros idem nobiscum sentientes
proficisci instituerunt: specie quidem pacem et
concordiam expetere se simulantes: reipsa verò
quosdam eorum blandis sermonibus in errorem
suum traducere conantes. A quibus etiam verbosi
ores epistolas flagitant, ut eas legentes hominibus
quos ipsi deceperunt, eos in errore pertinaciter
errore faciant in errore perseverare faciant absqꝫque
ullo pœnitentiæ sensu, in impietate obduratos, quasi
qui Episcopos idem secum sentientes ac sibi suffra
gantes habeant. Ea porro quæ apud nos perperam
docuerunt & egerunt, & quorum causa a nobis
sunt expulsi, nequaquam illis confitentur: sed
vel silentio ista tradunt, vel fictis sermonibus &
libellis conscriptis velantes, fucum faciunt. Proba
bilibus itaqꝫque ad assentationem compositis colloquijs
pestiferam suam doctrinam obtegentes, simpliciorem
quemqꝫque & fraudi expositum circumveniunt: neqꝫque
interim parcunt pietatem nostram apud omnes
calumniari. Vnde fit ut nonnulli literis eorum
subscribentes, in Ecclesiam eos recipiant. His ulti
mis verbis perstringere videtur Alexander præfatam
Synodum in qua Episcopi Orientis subscripsere Arij peti
tioni Arij cumqꝫque cum socijs in Ecclesiam recepere
Scilicet ante Synodum istum Posthaec Alexander opiniones Arij
et sociorum referens recensens contendit eos statuere ffilium Dei
æqualem esse cæteris hominibus et perinde mutabilem, & capacem 13 capacem virtutis & vitij & nos filios esse Dei perinde ac
ille : eumqꝫque a Deo ex omnibus electum esse non ut
natura & prærogativâ quâdam præcipuum quicquam
præ cæteris habentem sed ob studium et accuratam
morum diligentiam. Temporis etiam a Deo creati
spatium aliquod fuisse ante filium contra sacras
literas asserentes eum primogenitum omnis creaturæ,
& per eum sæcula esse facta. His prolixe descriptis
et (quo magis Arij & adhærentium esse crederentur)
solenniter confutatis, Alexander hæc addit. Non igno
ratis eam doctrinam quæ adversus Ecclesiasticam pie
tatem nuper caput extulit, Ebionis esse et Artemæ:
nec aliud esse quàm imitationem Pauli Samosa
teni Antiochiæ Episcopi, qui omnium ubiqꝫque Epis
coporum concilio ac judicio ab Ecclesia remotus est.
Cui succedens Lucianus, pluribus annis a commu
nione trium Episcoporum sese abjunxit. Horum
impietatis fæcem cùm hausissent, nuper nobis ex
orti sunt Exucontij: occulta illorum germina,
Arius scilicet et Achillas, & reliqua impiorum
istis adhærentium turba. Ac nescio quomodo ordi
nati in Syria tres Episcopi illi consentiendo eos
ad pejora incitant. Quorum judicium ve De quibus ✝ περι ὧν ἡ κρίσις Quorum
judicium vestro examini reservetur. Hic per tres
episcopos intelligere videtur Alexander Paulinum Tyri
Eusebium Cæsareæ & Patrophilum Scythopoleos quorum
opera Synodus in Palæstina modo collecta fuerat,
ultimis autem verbis alludere videtur ad horum re
rum examen futurum in Concilio Nicæno, quod ex his
verbis colligo jam ante modo indictum fuisse quosqꝫque ideo anathemate percusserat. Tandem Epi
stolam hanc Alexander sic concludit. Carissimi
atqꝫque unanimes fratres, suffragamini nobis adversus
furiosam illorum audaciam perinde ac collegæ
nostri qui indignati sunt & nobis epistolas scripse
runt adversus illos, & Tomo nostro subscripserunt.
Quæ etiam ad vos misi per filium meum Apio
nem Diaconum, partim ex universa Ægypto ac Thebaide Thebaide partim ex Libya ac Pentapoli, item ex
Syria, Lycia, Pamphylia, Asia, Cappadocia, alijsqꝫque fi
nitimis Provincijs. Quorum exemplo a vobis quoqꝫque
literas me accepturum esse confido. Nam cum multa
a me præsidia comparata sint ad sanandos eos qui
læsi sunt: tum illud præcipuè remedium excogitatum
est ad curandam multitudinem quæ ab illis decepta
est ut collegarum nostrorum consensui obtemperent
& per hoc ad pœnitentiam redire festinent. Salutate
vos invicem una cum fratribus qui vobiscum sunt.
Hisce denuo constat hanc epistolam serò scriptam fuisse. Inter præsidia multa, e quibus Alexander præcipuum recenset
consensum subscribentium episcoporum, numerandum vide
tur Imperatoris ad has partes jam palam inclinantis, &
magnatum itidem patronicium. Per Tomum vero cui Epi
scopi subscripsere, intelligit Epistolam illam priorem quæ ad Eccle
sias inscripta erat est. Tomus enim fuit Epistola quam
Alexander ad omnes Ecclesias misit, quamqꝫque ipso scriben
darum epistolarum exordio ubi subscriptiones ambire
cœpit, composuit ut ad omnes mitteretur. Ejusmodi autem
fuit epistola prior. Inscribitur enim non ad unum ali
quem Episcopum sed ad universos, & composita fuit ipso
scribendi initio, siquidem Alexander in ea expresssè
affirmet, [se [defectionem quæ in ejus parœcia nuper conti
gerat silentio involuere voluisse ut malum intra
ipsas Apostatas clausum consumeretur neqꝫque in alia trans
grederetur loca: sed cum Apostatis patrocinium apud exte
esse inciperet,] se tum coactum esse silentium abrum
pere. At cæteræ Epistolæ familiares erant, & non in
scriptæ missæqꝫque ad universos, sed singullsingula ad singulos.
Hoc ex Theodorito constat, qui, postquam præfatam Epis
tolam ad Alexa Episcopum Byzantij recensuisset, subjun
git: His consona scripsit Alexander ad Philogonium
Antiochensis Ecclesiæ Antistitem & ad Eustathium qui
tunc temporis Berœensem regebat Ecclesiam & ad
alios quotquot Apostolicæ doctrinæ defensores erant.
Hujus itaqꝫque generis non communis epistola sed consonæ e
pistolæ missæ erant ad singulos Episcopos & a singulis asservaban
tur, epistola cui omnes subscribebant a nemine de
tenta. Istæ permultæ erat. Certe tradit Epiphanius harum Septua
ginta suo tempore extitisse: At Epistola cui omnes subscri
bebant unica fuit. Deniqꝫque scribit Socrates Episcopos isti quam 14 quam diximus epistolæ Catholicæ subscripsisse. Hæc igitur
Tomus erat. Cœteris quæ una missæ sunt, Alexander
singulos familiariter salutabat, & ut Tomo suo sub
scriberent hortabatur.
15
Cæterum per has et similes diversorum literas frequen
tes literas non potuit Alexander retrahi a fictis falsis perversis istis accusatio
nibus, sed iracundior factus, novas etiam prioribus super
addit. Nam postquam prædictam Epistolam circulatori
am quam Tomum suum vocat, misisset ✝ ✝ Epist. seq. per universam
Ægyptum, Thebaidem, Libyam & Pentapolim: item per
Syriam Lyciam Pamphiliam Asiam Cappadociam aliasqꝫque
finitimas Provincias (quod sanè non parvo tempore fieri
potuit;) mittens tandem Tomum istum ad Alexandrūum
episcopum Byzantij, & ad eum conscribens insuper ali
am ✝ ✝ Quæ extat apud Theod l 1. c 4Epistolam: in ea contendit Arium et ejus studio
sos statuere filium Dei æqualem esse cæteris homi
nibus et perinde mutabilem, & capacem virtutis &
vitij, & nos filios esse Dei perinde ac ille: eumqꝫque
a Deo ex omnibus electum esse non ut naturâ & præ
rogativa quadam præcipuum quidquam præ cæteris ha
bentem sed ob studium et accuratam morum dili
gentiam. Temporis etiam a Deo creati spatium ali
quod fuisse ante filium contra sacras litteras asseren
tes eum primogenitum omnis creaturæ, & per eum sæcu
la esse facta. His prolixè descriptis et (quo magis Arij et
adhærentium esse crederentur) solenniter confutatis: tandem
sic concludit. – Carissimi atqꝫque unanimes fratres, suffra
gamini nobis adversus furiosam illorum audaciam,
perinde ac collegæ nostri, qui indignati sunt & no
bis epistolas scripserunt adversus illos, & Tomo nostro
subscripserunt. Quæ etiam ad vos misi per filium
meum Apionem diaconum, partim ex universa
Ægypto ac Thebaide, partim ex Libya ac Pentapoli:
item ex Syria, Lycia, Pamphylia, Asia, Cappadocia, alijsqꝫque
finitimis Provincijs. Quorum exemplo a vobis quoqꝫque
literas me accepturum esse confido. Nam cum multa
a me præsidia comparata sint ad sanandos eos qui
læsi sunt: tum illud præcipuè remedium excogitatum est ad16 ad curandam multitudinem quæ ab illis decepta est: ut
collegarum nostrorum consensui obtemperent & per
hoc ad pœnitentiam redire fæstinent. Salutate vos
invicem una cum fratribus qui vobiscum sunt. Tota
Epistola prolixior est quam quæ hic describatur, sed
posui ultima verba ut sentiretis, Patres qui paulo
post convenierunt in Concilio Nicæno, prius deceptos fuisse per fictas accusationes & subscrip
sisse Tomo Alexandri, eoqꝫque pacto se partibus ejus
totos devinxisse, & causam ejus suam fecisse antequam cum nondum probe intelligerent quid Arius defendit sed per fictas accusationes deciperentur.
Dum hæc geruntur Arius pulsus est Alexandria
& tunc ipse scripsit ad Eusebium Nicomediensem sequentem
Epistolam. Domi
Apud Epiphanium hæres 69 & Theodorit. l. 1 c. 5.
Domino desideratissimo, viro Dei fideli, orthodoxo
Eusebio, Arius qui injustè persecutionem patitur
ab Alexandro Papa ob victricem omnium veri
tatem, quam tu quoqꝫque defendis, in Domino
salutem.
Cùm Pater meus Ammonius Nicomediam pergeret
officij mei esse judicavi ut te per illum salutarem: simulqꝫque
ut insitam tibi caritatem & dilectionem, quâ fratres propter
Deum et Christum ejus prosequeris, admonerem, quàm vehe
menter nos oppugnet ac persequatur omnemqꝫque
adversus nos machinam moveat Episcopus: adeo ut
nos etiam velut impios urbe expulerit, eo quod
ipsi non assentimur ista publicè prædicanti. Sem
per Deus, semper filius: simul Pater simul fili
us. Coexistit filius ingenito modo cum Deo, semper ge
nitus ingenito modo genitus,: nec cogitatione nec ullo temporis
puncto Deus præcedit filium: semper Deus semper
filius: ex ipso Deo existit filius. Et quoniam
✝ ✝ Enumerare videtur Patras in superiori Synodo collectos, eosqꝫque dicit anathemate damnatos scilicet in concilio Alexandrino. Cum autem hæc narret tanquam Eusebio nondum cognita patet Arium non multo post sententiam illam expulsum esse Alexandria & hanc Epistolam scripsisse. Eusebius frater tuus Episcopus Cæsariæ, & Theodotus
[Laodeceæ] ac Paulinus [Tyri] Athanasius [Ana
zarbi] Gregorius [Beriti] & Ætius [Lyddæ] & omnes
deniqꝫque per Orientem Episcopi asserunt Deum prin
cipij omnis expertem existere ante filium anathe
mate damnati sunt: exceptis duntaxat Philogonio, [Episcopo Hellanico 17 Episcopo Antiochiæ], Hellanico [Tripoleos] & MacharioMaca
rio [Hierosolymorum] hominibus hæreticis nec eru
ditis in fidem qui filium esse dicunt, alter eruc
tationem, alter projectionem, alter coingenitum.
Quas impietates ne audire quidem possumus etiamsi
mille mortes nobis minentur hæretici. Nos verò
quid dicamus & quid sentiamus, & professi jam sumus
& nunc profitemur: ffilium non esse ingenitum,
nec partem ingeniti ullo modo, neqꝫque ex aliqua
subjecta materia: sed voluntate & consilio substi
tisse ante omnia tempora & secula perfectio
✝ ✝ πλήρης θεὸς plenum Deum unigenitum immutabilem: &
antequam gigneretur; aut crearetur, aut sta
tueretur aut fundaretur eum non fuisse. Ingeni
tus enim non erat. Persecutionem patimur prop
terea quod dixerimus eum esse ex non extanti
bus. Quod ideò diximus quia nec pars Dei est,
nec ex ulla subjecta materia. Ob id exagita
mur, reliqua tu nosti. Opto te in Domino vale
re, memorem vexationum nostrarum,
a a Alludit ad Lucianum martyrem Præceptorem Eusebij & aliorum quorundam qui Ario favebant. Collucianista verè b b. id est pius Eusebi.
Præter Epistolas recitatas multæ erant ad diversos
Episcopos, præsertim verò ad Alexandrum scriptæ quæ
interierunt. Et cùm contrariæ litteræ ad Alexandrum
mitterentur, utriusqꝫque partis litteræ in unum corpus collec
tæ sunt & Arius quidem eas quæ causæ suæ favebant,
Alexander verò contrarias in unum volumen redegit.
Atqꝫque hinc factiones illæ vulgò dictæ Arianorum Eu
nomianorum & MacedonionorumMacedonianorum, in quas Ecclesia post
tempora Constantij dissolvebatur, defensionis suæ causam
arripiebant. Singuli enim opinionis suæ Epistolas tanquam
testes idoneos laudabant. Socr. l. 1. c. 6. Alexander etiam plurimas epistolas scripsit, quarum fere 70 suo tempore extitisse commemorat Epiphanius.
Postquam autem qui pro receptione Arij contende
bant, Alexandrum sæpiùs deprecati minimè flectere
possent. Collecta in Bit apud Bithyniam Synodo (Episcoporum ✝ ✝ Nicetas in Thesauro orthodoxæ fidei lib 5 cap 4. In titulo tamen capitis ponuntur tantum Episcopi ducenti. Collectum
fuit hoc concilium Nicomediæ Bithynæ (Nicetas ib) & numerus ducentorum
et quinquaginta Episcoporum confirmatur etiam a Philostorgio lib 2
c 7 licet hic res gestas male ordine referens narrans refert
concilium hoc ad Nicomediense ad tempora post Concilium Nicænum.
& cum Antiochena in qua Eustathius depositus est confundit. ducentorūum & quinquaginta) ad omnes ubiqꝫque18 ubiqꝫque Episcopos scripsere ut cum Arij fautoribus tanquam
rectè sentientibus communicarent, darentqꝫque operam ut
Alexander cum ijsdem communicaret. Sed cùm conatis
illorum non ex voto succederet, Alexandro nullatenus
cedente; Arius legatos mittit ad Paulinum Episcopum
Tyri & ad Eusebium Pamphili qui Cæsariensem in Pa
læstina regebat Ecclesiam & ad Patrophilum Scytho
politanum Antistitem: petitqꝫque ut sibi unàcùm suis
concederetur, plebem ipsis adhærentem in Ecclesia col
ligere, eundem quem priùs Presbyterorum obtinenti
bus gradum. Hunc enim morem esse Alexandriæ,
qui quidem ut sub uno Episcopo qui omnibus præest,
Presbyteri separatim Ecclesias obtineant, & populum
ad illas convenire solitum colligant. Illi verò una
cum alijs Episcopis in Palæstina congregati, Arij
petitioni subscripserunt: hortantes ut plebem quidem
colligerent sicut ante facere consueverant; Alexan
dro tamen subjecti essent, ac sine intermissione ei
supplicarent ut ejus pace et comunione fruerentur.
Cùm autem multis quoqꝫque in Ægypto Concilijs celebratis
contentio nihilominus invalescens ad ipsum usqꝫque Pa
latium pervenisset, Imperator Constantinus — hujus
rei culpam palam Ario tribuebat et Alexandro, [So
zom. l 1 c 15, 16.] litteras mittens ad utrumqꝫque per
Hosium Episcopum Cordubæ quæ Hispaniæ civitas est:
quem quidem Imperator & amabat et colebat pluri
mum. Socr. l 1. c 7. Litteræ istæ extant apud
Euseb. de vita Constant. l 2 c 63 & Socr. l. 1. c. 7.
Nos quædam excerpsimus quibus argumentum earūum
pateat.
Cæterum dum Arius Pelliturpellitur, urbs Alexandrinorum graviter commota
est. Imperator, victo jam Licinio consistebat ‡ ‡ Patet ex epistola sequenti Nicomediæ, et edictis suis
ac libris per provincias missis ait Eusebius subditos a dæmonum errore revocare
& ad verum Dei cultum amplectendum incitare et debet conabatur.
Quas ob res cum singulari gaudio gestiret, nuncius ad eum perlatus
est de hoc tumultu Ecclesiarum — Quapropter gravissimo dolore
perculsus, confestim ex Dei cultoribus quos circa se habebat quen
dam quem ob modestiam fidei spectatum & ob religionis confessionem
superiori tempore præ cæteris nobilitatum ducebat (‡ ‡ Socr l 1. c 7 Hosium nomine,
Episcopum Cordubæ quae Hispaniæ civitas est ,) quem quidem
Imperator et amabat et colebat plurimūum) dirigit Alexandriam ut inter eos
qui illic dissidebant pacem componeret: eidemqꝫque literas dat ad autores con
tentionis: (Euseb. de Vit. Const. l. 2. c. 61, 63.) Quarum partem quæ ad argumentum
spectat, hic inseruimus.
Victor Constantinus Maximus Augustus,
Alexandro et Ario.
✝✝
Victor Constantinus maximus Augustus
Alexandro et Ario.
[Cum insania quædam intollerabilis propter temeratiam levi
tatem quorundam religionem a populo observatam in varias
sectas discindere molientium universam Africam occuparet, hunc
morbum, cum ipse levare cuperem, nullum aliud remedium ei
curando satis idoneum inveniebam quàm ut quosdam ex vestrum
numero adjutores ad conciliationem hominum inter se dissenti
entium mitterem: quo invidia communis totius orbis inimica
(quæ sacris nostris conventibus adversatur) penitus restinguerentur]
— Nam simulac Postquam illustri contra hostes parta victoria vere
triumphassem, illud potissimum conquirere instituebam quos omnium
facilè præstantissimum judicarem. Sed ô præclarissimam & verè
divinam providentiam! quale et quàm lethale vulnus auribus meis
imò verò ipsi animo inflictum fuit cùm audivissem seditionem
inter vos concitatam multò plus tantum habere acerbitatis [quam eas res
quas ibidem ante gestas fuisse cognovimus! adeo ut jam vestræ Ec
clesiæ membra ex quibus sperabam alij medicinam petendam fore
multò majore curatione egeant.] Ac mihi de principio & causa ista
rum rerum accurate cogitanti, valde exilis et neutiquam tanta
cogitatione digna visa est —
Inde igitur præsentis controversiæ fundamentum intelligo jactūum
esse quod tu Alexander de loco quodam in sacris literis scripto
quærebas, imo vero de inani quaestionis particula sciscitabaris, quid
quisqꝫque illorum sentiret: tuqꝫque Ari istud quod neqꝫque initio animo complecti
&c
Præsentis controversiæ initium hinc extitisse comperio.
Cùm tu Alexander a Presbyteris requireres quid unusquisqꝫque
eorum de quodam legis loco sentiret, seu potius de quadam parte19 parte inanis quæstionis interrogares cúmqꝫque tu Ari, id quod
vel ✝ ✝ Hinc constat has literas non dictatas fuisse ab Eusebio ut aliqui opionanturopinantur AludereAlludere autem videtur Imperator ad accusationes Alexandri quasi Arius dixisset filium esse merum hominem & mutabilem sicut diabolus & c. nunquam cogitare vel sanè cogitatum silentio preme
re debueras, imprudenter protulisses; excitatâ inter vos dis
cordia, communio quidem denegata est: Sanctissimus autem
populus duas in partes discissus, a totius corporis unitate
discessit. Quocirca uterqꝫque vestrum veniaveniam vicissim alteri tribuens,
id amplectaturamplectetur quod conservus vester vobis justissimè suadet.
Quidnam verò illud est? nec interrogare de hujusmodi re
bus principio decebat nec interrogatum respondere. Istiusmodi
enim quæstiones quas nullius legis necessitas præscribit
sed inutilis otij altercatio proponit, licèt ex ingenij
exercendi causa instituantur, tamen intra mentis
nostræ penetralia continere debemus, nec eos faci
lè in publicos efferre conventus, nec auribus vulgi
inconsultè commitere. Quotusquisqꝫque enim est, qui
tantarum rerum tamqꝫque difficilium vim atqꝫque naturam
aut accuratè comprehendere aut pro dignitate
explicare sufficiat? Quod si quis id facilè præstare
posse existimetur, quotæ tandem parti vulgi id per
suasurus est? Aut quis in ejusmodi quæstionum subti
li & accuratâ disputatione citra periculum gravissi
mi lapsus possit consistere? Itaqꝫque in hujusmodi quæs
tionibus loquacitas comprimenda est: ne fortè aut nobis
ipsis id quod propositum est explicare non valentibus
ob naturæ nostræ infirmitatem; aut auditoribus ob inge
nij tarditatem ea quæ dicuntur minimè assequentibus;
ex alterutro horum aut in blasphemiæ aut in schis
matis necessitatem populus incurrat. Proinde et in
cauta interrogatio & inconsulta responsio apud utrumqꝫque
vestrum veniam sibi mutuo concedant. nequeNeqꝫque enim de
præcipuo et summo legis nostræ mandato inter
vos est orta contentio neqꝫque ullum novum a vobis
de Dei cultu introductum est dogma: sed unam
eandemqꝫque sententiam ambo tenetis, adeo ut ad commu
nionis societatem coire facilè possitis. Et paulo post
— Expendamus si placet æquumne sit ut ob levium20 levium et inanium verborum inter vos contentiones,
fratres fratribus velut in acie oppositi stent, utqꝫque
venerabilis conventus per vos quid de rebus adeo ex
iguis & minimè necessarijs rixamini, impia dissen
tione dissideat. Plebeia sunt hæc, & quæ puerili
magis inscitiæ congruant. Abscedamus nostra sponte
a Diaboli tentationibus. — Nam cum vobis ut
dixi una eademqꝫque sit fides, una de religione
nostra sententia; cumqꝫque legis præceptum utraqꝫque sui
parte omnes in unam animorum consensionem
constringat: istud quod levem inter vos excitavit
contentionem: quandoquidem ad totius religionis sum
mam non pertinet, non est cur ullum inter vos
discidium ac seditionem faciat. Atqꝫque hæc ego non
eo dico ut vos de incepta & qualiscunqꝫque demum
vocanda quæstione, idem omnino sentire cogam.
Potest enim gravitas conventus integra apud vos
conservari, & una eademqꝫque inter omnes communio
retineri, quamvis invicem de re aliqua minimi
momenti dissentiatis. Siquidem nec idem
omnes volumus in omnibus; nec una omnium
indoles est atqꝫque sententia. —— Vt doloris hac
de re mei magnitudinem intelligatis, paulisper attendite.
Nuper cum Nicomediam venissem, protinus in Orientem
iter facere decreveram. Cumqꝫque profectionem urge
rem, & majore jam ex parte vobiscum essem, hu
jus rei nuntius consilium nostrum retro avertit;
ne cogerer ea coram aspicere quæ ne auditu quidem
tenus tolerare me posse existimabam. Posthac igitur
consensu vestro viam mihi in Orientem apperite,
quam mihi mutuis inter vos contentionibus obstru
xistis &c. — Et ad hunc quidem modum, pergit Eusebius, Imperator Deo carissimus missa Epistola pacem Ecclesiæ Dei reformare studuit. Quinetiam
vir bonus et cultor Dei eximius, non solum in literis perferendis sed etiam in implenda ejus a
quo missus fuerat voluntate egregiam operam navavit. Verum majus erat negotium quàm
ut literarum ministerio sedari posset. Adeo ut contendentium rixa magis indies aucta sit
& cunctas Orientis Provincias vis mali pervaserit. Euseb. Vit. Const. l. 2 c. 64 & sequ.
Hoc igitur tempore contentio acrior esse cœpit, quæ modo seditio erat unius urbis celerrime per omnem dimanavit Ægyptum, mox et externas regions corripiens
Postquam autem qui pro receptione Arij contendebant Alexandrum sæpius deprecati minime flectere pos
sent collecta apud Bithyniam Synodo, ad omnes ubiqꝫque Ecclesias Episcopos scripsere ut cum Arij fautoribus tanquam recte sentientibus communicarent, darentqꝫque operam ut Alexander cum ijsdem communicaret. Sed cum
conatus illorum non sint ex voto succederet Alexandro nullatenus cedente; Arius Legatos mittit, ad Paulinum
Episcopum Tyri & ad Eusebium Pamphili qui Cæsariensem
in Palæstina regebat Ecclesiam & ad Patrophilum Scytho
politanum Antistitem: petitqꝫque ut sibi unà cùm suis con
cederetur, plebem ipsis adhærentem in Ecclesia colligere
eundem quem prius PrebPresbyterorum obtinentibus gradum.
Hunc enim morem esse Alexandriæ, ut sub uno Episcopo
qui omnibus præest, Presbyteri separatim Ecclesias obtineant,
& populum ad illas convenire solitum colligant. Illi verò
una cum alijs Episcopis in Palæstina congregati Arij peti
tioni subscripserunt: hortantes ut plebem quidem colligerent
sicut ante facere consueverant; Alexandro tamen
subjecti essent ac sine intermissione ei supplicarent ut
ejus pace & communione frueretfruerentur. Sozom l 1. c 15.
Et his Coijs prius Harum Synodarum prior collectas fuit Nicomediæ
Bithyniæ & constitit episcopis ducentis & quinquaginta
(Nicetas ut habet Nicetas in Thesauro de Orthodoxæ
fidei lib 5: cap 4. In titulo tamen capitis ponuntur
tantum ducenti, sed idem Nicetas, capite Nono cap. 9.
capite nono ejusdem libri tradit etiam f iterum refert
Synodum fuisse ducentorum & quinquaginta Episcoporūum
collectam Nicomediæ contra Alexandrum. Et hanc diversam facit a priori quasi
post cociliumconcilium Nicenum collecta fuisset. Sed in eo
certe fallitur. Alexander statim post Synodum istam
Concilium istud mortuus est, et præterea duas Syno
dos Nicomedienses Historia non admittit. Cum tamen
Nicetas duas dum retuli posuerit, certum est quod has e
diversis auctoribus retulit, atqꝫque ita numerum 250
Episcoporum confirmavit duplici testimonio confirma
vit. Nicomediæ autem convenisse videtur hæc synodus
ut Imperatorem ad suas partes pertraheret, qui ibi
constitit cum ea indi qui tamen a Nicomedia di
gressus est antequam Episcopi convenire potuere. Et
forte de industria: sive quod putaret unam partem non
audiendam absente altera, sive quod Eusebio infensus horum principi infensus esset. Vbi enim Licinium Nicomediæ agentem vicerat, repererat in
ejus comitatu quosdam ex clericis Eusebij, eaqꝫque de causa Eusebium ipsum numerabat
inter hostes: ut ex ✝ ✝ Apud Theod. l. 1, c. 20 epistola constat quam paulo post ubi Eusebium possit emulare relegavit
iratus scripsit ad Nicomedienses. In ea enim sic accusat Eusebium. Quisnam, ait,
adeo simplicem plebem ista docuit? Eusebius nimirum tyrannicæ crudeliteatis consecraneus
Nam quod Tyranni cliens perpetuò fuerit, ex multis perspici potest. Id enim Episco
porum cædes testantur: sed verorum planè episcoporum. Id crudelissima Christiano
rum persecutio aperte clamat. Nihil enim de illatis mihi contumelijs dicam
per quas cum adversarum partium concursus plurimum laborarent, hic etiam oculos
exploratores contra me emisit, & propemodum armatum ministerium Tyranico
præbuit. Nec me quisquam imparatum esse existimet ad harum rerum probatio
nem. Certissimum enim argumentum est, cùm diaconos et presbyteros Euse
bium assectantes manifesto a me comprehensos esse constet. Ita Constantinus: etsi
Eusebius consanguineus fuerit Licinij; et quamdiu eidem subditus, etcolere Princi
pem et quoad licuit quibus licuit officijs sedare persecutorem teneretur.
Dum hæc geruntur in Oriente convocat Alexander Antisynodum Episcoporum
suorum in Alexandria. Huic Hosius intererat. Cum eo Episcopi res suas componunt.
Tandem hic revertitur, Epistolas tam Arij, ut opinor, quam Synodi secum deferens.
Scripserat Arius multitudinem & particulariter totam Libyam secum sentire, se tamen
depositis istis armis fidei suæ confidere & supplicem venire ut in Ecclesiam &
officium sacerdotale restitueretur. Imperator igitur omnia in malum sensum vertens
acrem retorquet in eum Epistolam –
Hæc Constantinus, culpans magis Alexandrum quod de
nugis litigaret, accusans tamen verò opinionem Arij quasi talem
quam ne quimo quidem complecti debuerat.
Convocat igitur Alexander Concilium Episcoporum suorum21 suorum. Huic Osius intererat, partes agens Episco
pi Romani idem sentiebat ut cum Alexandro, et contra
receptionem Arij res geritur. ✝ ✝Revertitur itaqꝫque Hosius re infecta et Arius quidem respon per lite
ras respondet Imperatori: sed Alexander ipse mox pergit Nicome
diam ubi Imperator diversabatur, & cum Hosio & Episcopis
qui una cum illo erant res suas ex animo componit. Philo
storgius l 1 c 7 apud Photium. ‡ ‡ Quod quidem eo facilius præstitit, quod Constantinus Eusebio in
fensus erat propter amicitias quas Eusebius cum Licinio, Imperatore
suo, sed hoste Constantini, modo geto coluerat. In literis igitur ad Imperatorem Constantinum datis cùm
Arius causam suam explicans dixisset multitudinem & par
ticulariter totam Libyam secum sentire, se tamen depositis istis
armis, fidei suæ confidere & supplicem venire ut in Ecclesi
am & officium sacerdotale restitueretur. Hæc igitur in malum
sensum vertuntur: & Imperator, decretâ Arij oppressione, acrem
retorquet in eum Epistolam Quare Imperator videns
conciliationem rei frustra expectari, statuit pacem
opressione Arij consequendam esse. Rescripserat jam
Arius & in literis causam suam explicans dixerat
multitudinem, & particulariter totam Libyam secum
sentire, se tamen depositis istis armis, fidei suæ con
fidere, & supplicem venire ut in Ecclesiam & offici
um Sacerdotale restitueretur. Quare Imperator
arrepta inde occasione acrem retorquet in eum Epi
stolam stylo populari & plusquam satyrico compo
sitam: accusans eum quo audaciæ quod multitudinem
jactaret, impietatis quod fidem falsam venditaret,
& turpis propositi quod ambiret restitutionem ad offi
cia ecclesiastica. Hujus epistolæ meminit Epiphanius
hæres. 69, nonnulla ex ea citans & vocans eam epi
stolam ad totam Romaniam scriptam contra Arium scrip
tam. Et ✝ Socrates etiam ✝ ✝ ✝ citante Baronia a. 319. § 6. ut vult Baronius de ea loquitur his verbis.
Alias quoqꝫque literas Imperator contra Arium & ejus
opinionis fautores magis populari et fusa scriben
di ratione composuit: quas quidam, quo ejus amen
tiam salsius morderet & lepida dissimulationis
specie acriùs pungeret, in singulis civitatibus passim
divulgandas curavit. Epistolæ Arij Epistola prædicta intercidit. Hanc
autem Imperatoris Baronius ex Bib. Vat. edidit, ✝ Baron a 319 § 7. Extat eadem epistola græcè apud Gelasius Cyzicenum. docens
eam certò scriptam fuisse ante Concilium Nicænum
quod in Catholica (ut loquitur) filij Dei divinitatis asser
tione Vocis consubstantialitatis, quæ postea apposita
est in concilio Nicæno, nulla sit mentio nec ipsius
magnæ Synodi memoria aliqua. Nos partem istarūum
literarum hic apponemus ut scopus earum pateat.
Constantinus Augustus Ario et Arianis.
Malus interpres negotium est Diaboli, ejusqꝫque effigi
es et Imago. &c Et post alia similia ejusmodi in Arium convitia
sic pergit, Multitudinem inquit fingens Arium interloquentem22 interloquentem et dictis ejus respondens. Iam volo ejus qui tanti
sceleris præsul est, naturam expendere. Quid enim
dicit? Aut teneamus id, inquit, cujus jam compotes
fuimus: aut ita sit ut ipsi volumus!. Cecidit ac
cedcecidit, interfectus. Dolo, [inquit] aut sagaci callidita
te, nihil differt. Id solum grave ac probandum
ducit quod improba excogitatione ad eum influxerit.
Multitudinem, [inquit,] habemus. Ipse igitur exiguus
propius accedam, ut insanorum bellorum spectator
sim. Ego ipse, inquam, propius accedam qui homi
num dementium bella sedare sla consuevi. ✝ En
rursum, [inquit,] supplex venio & armorum copia præ
pollens, pugnare nolo sed Christi munitus fide tibi
atqꝫque alijs volo mederi. Cur autem ea te facere
dicis quæ tuis moribus non quaeso conveniunt? At
cum quali quiete, dic quæso, aut quibus fretus co
pijs vel potiùs quo temeritatis progressu? O auda
ciam dignam quæ fulminibus deponatur! Audite
enim quæ nuper mihi significavit calamo virus
instillante scribens: Sic, inquit, credimus: Tum ne
scio ✝ ✝ nempe symbolum ffidei. quæ adjungens accurate atqꝫque ad fastum medi
tata, ulteriusqꝫque procedens nihil mali reticuit, sed
universum ut ita dicam amentiæ thesaurum ex
prompsit. Expellimur, inquit, recipiendi nos potes
tatem auferunt. Sed nondum hæc ad rem: cæte
ra attendite. ✝ ✝ Hactenus Imperator simulaverat Arium loquentem quasi ex secreto latente sensu epistolæ ejus: jam verba ipsa citat ejus enim verbis utar. Postulamus, in
quit, (siquidem in eadem sententiæ Episcopus Alexan
driæ maneat) potestatem nobis posthac ex legis con
stitutione dari, legitima et indeprecabilia officia
Deo persolvendi. O gravem impudentiam, quam
studio veritatis redargui conveniebat! quod enim
ipsi cordi erat id brevitate sermonis expressit.
— Quid igitur, inquis, faciam si nemo recipere me
dignatur? Hoc enim sæpe nefarijs faucibus excla
mas. Ego verò contra rogabo te ubinam apertum sen
tentiæ tuæ signum ac testimonium ostendisti? quam te divinis23 divinis humanisqꝫque actibus explicasse ac declarasse oportuit.
— Vnum dicis Deum: habes ejusdem me sententiæ,
sic igitur sentias. Ejus essentiæ ✝ ✝ De interna intelligentia patris loquitur quam Arius etiam λογὸν Patris vocabat. Verbum et principij
et finis expers, Verbum esse dicis eo contentus sum
ita crede. Siquid præterea adjungis id tollo. Siquid
ad impiam separationem fraudulenter consuis, id nec
videre nec intelligere me confiteor. Si ✝ ✝ Assumptio totius hominis nondum credebatur hospitium cor
poris assumis ad divinorum operum dispensationem, non
improbo. Si spiritum æternitatis in supereminenti
Verbo genitum dicis, accipio. Quis patrem novit nisi
qui venit a patre? Quem novit pater nisi quem ab
æterno ac sine principio ex se genuit? Tu quidem
Hypostasin peregrinam ac nobis inauditam subjicere
putas oportere malè utiqꝫque credens. Ego verò potestatis
super præexcellentis & ad omnia permanentis pleni
tudinem Patris et ffilij ✝ ✝ οὐσίαν ✝ ὐσίαν essentiam unam esse judico.
— At dices magnum hominum numerum te
cum facere & sublevare curas tuas. Audi et parum
per aures præbe, nefarie Ari, intellige dementiam
tuam. Tu verò Deus qui omnium curam habes curam habes, pro
pitius esto sermoni, si fidem teneasteneat. Ego enim homo
tuus ô misericors qui providentia tua defendor, ac
e Græcorum Latinorumqꝫque vetustissimis scriptis insa
niam Arij apertè demonstrabo ante tria millia circi
ter annorum ab Erythræa præsignificatam ac
prædictam, sic enim fata est: Vae tibi Libya in
maritimis posita locis: tibi enim venit tempus quo
una cum populis ac filiabus tuis grave certamen
& crudele et perdifficile subire cogeris: ex quo
fidei pietatisqꝫque judicium in omnes dimanabit. tu
verò ad extremum vergis exitium: vos enim cœles
tium florum receptaculum convellere, morsuqꝫque
dilacerare ausi estis, atqꝫque adeo ferreis dentibus
temerastis. Quid igitur versutissimè ubi nunc
terrarum esse te fateris? ibi videlicet. tuas enim habeo24 habeo literas quas ad me insano calamo exarasti quibus
affirmas omnem Libyæ populum tibi ( ad salutem sc. assen
tiri. Sin hæc ita esse negabis Deum jam testor, me quidem
vetustissimos Erythrææ pugillares, Græca lingua scriptos,
Alexandriam mittere, quò citius pereas. Pergit dein
Imperator licentia plusquam poetica subjungens hæc
et similia. Videte omnes videte ut lamentabiles præten
dat voces viperæ morsu læsus: videte ut venæ ejus, ut
carnes veneno occupatæ acerbos moveant cruciatus, ut
corpus ejus tabe defluxerit, ut attenuatum et squallore
sordibusqꝫque obsitum, lamentatione, pallore, horrore, infi
nitisqꝫque malis conficiatur; misereqꝫque strigosum sit: ut
deformis illuvie sordibusqꝫque capillus: videte seminecem,
obtutu jam languido, vultu exangui, mæsto, rabido,
cernite ut ad eum propter mali diurnitatem confluxerint
furor, insania, vanitas, eumqꝫque immanem ac ferum
reddiderint. Sub finem verò iterum eò rediens
quod Arius jactaret multitudinem: hoc addit. Et quidem
socios ac suffragatores tuos qui curiæ se jam obstrin
xerunt, publicorum numerum curæ excipient nisi
quamprimum evitata consuetudine et congressu tuo
incorruptam fidem sequantur.
✝ ✝ Ex his videtur Arius, eo quod multitudo a se mumultitudo a se populus ab ipso staret,
nimis confidenter se gessisse. Multitudinem secum vero ab Ario scecissestetisse scribunt agnoscunt
alij, et ‡ ‡ Sic enim Severus lib. 2, c 50 de pace ecclesiarum sub Imperio pace ecclesiarum sub Constantino. Verba faciens, addit quod tum hæresis Arij prorupens totum orbem, invecto errore turbaverat longe atrocius periculūum cunctis Ecclesijs illa pace generatum. Namqꝫque tum hæresis Arij prorupit, totumqꝫque orbem, invecto errore, turbaverat. Sic et Nazianzenus: Arius, inquit, cum ab- imprimis Gregorius Nazianzenus, Arius inquit, cum in hunc modum
Arius, inquit, cum ab Alexandrina civitate incipiens, illic pestiferum dog
ma didicisset meditatus esset, ac deinde agrestis cujusdam ac rapidæ flam
mæ instar, ab exiguâ scintillâ * * Quàm certè τὸ πολὺ a Gregorio hic accipi possit, pateret ex eo quod eodem eosdem Christianos sub Constantio toto orbe sub Constantio poti
tos, vocat τὸ πολὺ της ἐκκλησίας. Orat. 20 in laud. Basil. το πολὺ της ὀικουμένης
magnam orbis
terrarum partem percurrisset, tandem a patribus nostris opprimitur,
pioqꝫque illo numero qui tum Nicæam se contulit, certisqꝫque finibus
ac verbis Theologiam circumscripsit. Gr. Naz. Orat 23 in laudem
Heronis. * * Quam late τὸ πολὺ a Gregorio hic accipi potest, pateat ex eo quod eosdem
Christianos toto orbe sub Constantio politos, vocat τὸ πολὺ της ἐκκλησίας
(Orat. 20 in laud. Basil). Quàm latè verò accipi debeat, intelligitur ex
Orat 21 in laud. Athanas. ubi cùm Gregorius dixerat narraverat Athanasium cre
atum esse Episcopum Alexandriæ, sic pergit. Nec dixerim, inquit, virtutisne
præmium an Ecclesiæ ‡ ‡ Vrbem quæ virtute Athanasij
fons et vita Ecclesiæ surgentis
futura esset. fontem ac vitam: hujusmodi dignitatem acceperit.
Hanc enim [sc. Ecclesiam] oportebat veritatis siti languentem ac prope confec
tam Ismaelis instar, potione reficit, aut velut Heliam refrigerata
per siccitatem terra e torrente refocillari, paulumqꝫque spirantem
ad vitam revocari, ac semen Israeli relinqui: ne ut Sodoma et
Gomorra efficeremur. — Propterea nobis jam jacentibus cornu
salutis erectum est, lapisqꝫque angularis, nos et sibi, et inter nos
opportune constringens opportunè injectus est. – Sic igitur Athanasius
✝ ✝ ✝ Gregorius dicit hoc factum totius populi suffragijs. Ita enim contendebant Athanasiani, sed eorum adversarij irritam pronunciabant tionem creationem ejus eo quod a paucis sacerdotibus clanculum fieret, majori parte adversante. Atqꝫque hujus rei suspitionem vehementer auget quod major pars urbis multitudo hoc tempore fidei homousianæ aversabatur. totius populi suffragijs ad Marci Thronum evehitur. Hæc Gregorius: Ex
quibus facilè intelligitur unde factum est quod Alexander conquestus esset se ab
Ario et ejus fautoribus persecutum fuisse, multitudine eorum scilicet in tantum prævalente ut ipsa in
sultaret.
[Et alibi dicit Gregorius ait malum Arij follibus excitatum
atqꝫque inflamatum τὸ πλεῖον ἐπιλεληφέναι majorem partem his temporetem
poribus corripuisse. Orat 21 in laud. Athanas. ~ ~ ~ – –
~ Imperator igitur præfatis literis per Orbem vulgatis metum] His itaqꝫque literis passim vulgatis Imperator metum
incutit fautoribus Arij, & quo voluntatem ejus ple
ne assequeretur sententiam suam confirmaret indicit Concilium Nicææ Bithyniæ
in proximum annum. Conveniunt ergo Episcopi 318
circiter; omnes ferè Alexandri fautores. Aderat etiam
Imperator ut omnes ad concordiam perduceret, hoc
est in suam sententiam: nam ipse paulo post in
Epistola ad Nicomedienses sic de se scripsit. Apud Theod. l 1. c 20 Nicænæ
inquit, Concilio Synodo interfui et ipse sicut conscien
sciæ meæ cultus poscebat interfui, nullo alio con
silio quàm ut concordiam inter omnes constituerem
imprimis verò ut coarguerem ac depellerem malum
illud quod ex Arij quidem Alexandrini dementia initium25 initium sumpserat; mox autem absurdo et exitiali Eusebij
studio erat confirmatum.
Dies igitur constituitur quo Imperator adesset consilio
Sed priusquam dies iste advenisset, Episcopi privatim
inter se coeuntes Arium accersunt & opinionibus ejus
in medium prolatis disserere cœperunt (Sozom. l. 1. c 17)
Sed audi quomodo. ✝✝ Facta mentione vocum, Arij, addit Ἐν τῆ κατὰ τὴν Νίκαιαν συνόδῳ ὁι συνελθόντες πάντες πανταχόθεν
Ἐπίσκοποι, τὰς μὲν ἀκοὰς ἐπὶ τούτοις ἐκράτουν. Ath. Orat. 1. cont. Ar. pag 295.
‡Ὡς δὲ καὶ μόνον φθεγγόμενοι κατεγινώσκοντο καὶ — ἀχανεῖς
μεν Episcopi rogabant ἔμενον. οὗτοι καὶ διὰ τῆς σιωπῆς ὡμολόγουν τὴν ἐπὶ τῇ
κενοδοξίᾳ ἀυτῶν αισχύνην. Ath. Cont. Hær. Ar. pag 251. Ad lectas Arij opiniones aures
præcludunt (Athanas. Orat. 1. contr. Ar. ante medium) Et ubi accusati
pro se respondere vellent, vix incœperunt hiscere
cum improbarentur et contrarijs clamoribus silere cogerentur (Athanas. Epist.
contr. hær. Ar. sub initio) Quam quidem impetuosam passionem
Synodus ipsa de se testatur in epistola sua ad Ægyptios. Apud Socr. l. 1. c. 9
Nam commemoratis Arij verbis: Hæc omnia, inquiunt,
anathemate damnavit sanctissima Synodus, opinionis hujus
impietatem atqꝫque amentiam & verba blasphemiæ plena,
ne audire quidem patienter sustinens. Epist.
Cùm autem, opinionibus Arij sic in medium prolatis,
disserere cœpissent, & disputatio in varias distraheretur
quæstiones, alij quidem, inquit Sozomenes, suadebant
ne præter fidem ab initio traditam quicquam innova
retur; præcipuè illi quos morum simplicitas induxerat
ut fidem in Deum sine curiosa discussione susciperent.
Alij contendebant veterum opiniones sine ullo exami
ne sequi non oportere (Sozom. l 1. c 17.) ‡ ‡ ad hanc utiqꝫque provecti licentiam studio vincendi & condemnandi Ari
um. Hoc igitur modo qui ab Alexandro stabant in duas partes
divisi erant: illis pro fide antiquitus tradita, his pro nova for
mula fidei qua Arium condemnare possent criter contendentibus.
Ab his itaqꝫque non quid sentirent Veteres sed Ar quid Arius non
admitteret inquiritur. Nam hi imprimis scribunt filium ex Deo
esse. Hoc admittitur – Et ex horum
sententia prævalente sententia proceditur ad compositionem
novi symboli fidei, talis scilicet quæ fidei Orientalium Adversariorum
contraria existens, condemn per oppositionem exturbaret
et everteret eam. Consulitur itaqꝫque de dictis quas Ad
versarij non admitterent. Et filius primò scribitur
ex Deo. Hoc admittitur. Quare addunt ex substantia
Dei. Deinde scribunt filium esse veram potentiam et
imaginem Patris, & immutabilem per omnia et æ
ternum. Et hæc etiam admittuntur. Quare dum ulterius
consuleretur; animadverso tandem quod Eusebius in
Epistola quadam dixisset: Si verum Dei filium increatum26tum dicimus, homousion cum Patre incipimus con
fiteri: scribunt filium homousion Patri. Et hac
ratione componebatur Symbolum Nicænum ut ex
sequentibus Athanasij et Ambrosij testimonijs con
stat. Cùm Synodus, inquit Athanasius, in hoc esset
ut Arianorum impia vocabula tolleret, & voces
adhibere vellet quæ sine controversia sacrarum
literarum essent: nimirum eum filium esse &
nequaquam ex non extantibus esse sed ex Deo. —
– Eusebiani volebant illud ex Deo esse, ad homi
nes quoqꝫque pertinere, neqꝫque quicquam Christum eo
nomine a nobis differre —— Ibi patres animad
versa eorum fraude coacti sunt clarioribus verbis
exponeret quid sit ex Deo esse, & scribere filium
ex substantia Dei —— Episcopis rursum affir
mantibus, & hoc quoqꝫque scribi debere, eum veram
esse potentiam et imaginem Patris, & similem
Patri & immutabilem per omnia & inconverti
bilem & æternum et indivisum in Patre subsiste
re: nunquam enim non erat — Ista quidem susti
nebant Eusebiani – Quasi illud simile esse &
in eo esse et ejus potentiam esse communia fi
lio nobiscum essent. – Quare Episcopi coacti sunt
quæ priùs dixerant apertioribus verbis repetere
et scribere filium Consubstantialem esse Patri,
ut non solum similem esse similitudine, sed
eundem esse ea voce qua ex patre esse dicitur
significarent. Hæc Athan. Ep. cont. hær. Ar. decr. Quo
modo verò inciderunt in hanc vocem, sic exprimit
Ambrosius. Auctor ipsorum Eusebius Nicomediensis epis
tola sua prodidit dicens: Si verum (inquit) Dei filium
increatum dicimus, Homousion, Consubstantialem cum Patre
incipimus confiteri. Hæc cum lecta esset Epistola in Con
cilio Nicæno, hoc verbum in tractatu fidei posuerunt
Patres quod viderunt adversarijs esse formidini, ut tanquam
evaginato ab ipsis gladio, ipsum nefandæ capudcaput hæresis amputarent27putarent. Ambros. de fide ad Grati. lib. 3. c. ult. Symbolum autem componebatur ab Hosio ✝ ✝ Athanas. Epist. ad Solit. vit. agent. circa medium pag. 387 D. ‡ Hinc Sulpitius l 2 Hist c 54 tradit hanc Synodum auctore Hosio confectam.Hosius autem erat qui Symbolum fidei concepit et cujus influentijs Concilium determinationem accepit Sulp. l. 2. c 54 quiqꝫque primas in concilio obtinebat (Socrat. l. 5. c. 13). Hic enim Curiam secutus ‡ pag. sup. ‡ Hosium Imperator amabat et colebat plurimum Socr. l 1. c. 7 Imperatori erat secretioribus consilijs eoqꝫque pacto et Imperatorem quod præcipuum erat et alios, quotquot favorem Imperatoris captabant, flectere potuit: præsertim Adstitit et Eustachius Episcopus Antiochenus qui plurimos post se trahebat ( Sed ad Episcopos flectendos concurrebat
et Alexandri potestas et illa Eustathij An Episcopi Antiocheni postea depositi ob Sabellianismum (Socr. l. 1 c 24) adulterium depositi (Theod. l 1 c 21) & contumelias in matrem Imperatoris (Athanas. ad Solit. vit. agent. sub initio p 812 B). Hi tres itaqꝫque cum suis pro Homousio contendebant cæteri ut ait Sozomenes, suadebant ## præter fidem ab initio traditam quicquam innovaretur.
Dum hæc geruntur, fautores Arij formulam fidei
conscribentes, eam concilio obtulerunt, quam perlectam
statim omnes discerpsere, spuriam atqꝫque adulterinam eam
apellantes. Cumqꝫque Atqꝫque ingens omnium tumultus contra eos
coortus est (esset & tanquam proditores fidei ab omnibus
universis accusarentur, metu perculsi exsurrexerunt:
primiqꝫque (ut vult Theodoritus) exceptis Secundo ac Theona
Arium excommunicarunt. (Theod. l 1. c 7.) Libellus
etiam Eusebij prolatus est in medium. Qui cum palam
audientibus cunctis recitatus fuisset — in conspectu
omnium discerptus est. — Ariani verò metuentes ne tot
Episcopis in unum congregatis ipsi Ecclesia ejicerentur
in medium prosilientes dogma quod improbatum fuerat
anathemate damnarunt & libello qui unanimi omnium
consensu conscriptus fuerat propria manu subscripserunt.
(Eustathius Episc. Antiochiæ ἀυτοπτης, apud Theod l 1. c 8.)
Forte hæc erat Epistola ex qua desumpta fuit vocemvox ho
mousij.
pag. præced.
pag. sequ. Cæterum ubi de his quæstionibus disputari cœptum est, et causa
Arij non per æstum & vociferationes adversariorum non exami
nari nedum audiri potuit sed ab istudistis de condemnatione ejus tantum consuleretur. Effervescit contentio, in se invicem
feruntur Episcopi; & cum diversis ob causis (ut loquitur Rufinus)
inter se quædam jurgia detulissent, interpellebatur frequenter a
singulis Imperator: offerebantur libelli, culpæ proferebantur, et magis ad hæc quam ad id pro quo ventum fuerat animos
dabant. At ille videns quod per hujusmodi jurgia causa
summi negotij frustraretur, diem certum statuit qua unusquisqꝫque
Episcoporum, siquid quærimoniæ habere videretur, deferret,
(Rufin l 1 c 2) & quæstio principalis determinationem acciperet.
Igitur die Concilio constituta qua controversias dirimi opor
teret, cum singuli præsto essent ex quibus Synodus constabat –
& signo dato quo Imperatoris introitus nunciabatur omnes assur
rexissent, tandem ipse satellitibus stipatus advenit, purpuræ quidem
vestis fulgore oculos omnium perstringens, & flammeis quibusdam
radijs collucens: adhæc auri et lapillorum eximio splendore
exornatus. — Et postquam unus ex Episcopis consurgens mo
dica oratione Imperatorem allocutus esset, & Imperator alia
oratione de pace et concordia Synodum salutavit, ac deinceps Concilij Præsidibus ser
monem concessit. Tum vero alij proximos insimulare cœpe
runt; alij accusantibus respondere, ac vicissim queri. Multis
igitur hunc in modum ex utraqꝫque parte comp propositis mag
naqꝫque controversia in ipso principio excitata, Imperator
cuncta patientissimè auscultans intento animo propositas
quæstiones excepit; & quæ ab utraqꝫque parte dicebantur
vicissim astruens atqꝫque adjuvans, pertinacius certantes pau
latim conciliavit. Cumqꝫque omnes placidè allocutus esset
alloqueretur, & græca uteretur lingua, suavissimus ac ju
cundissimus fuit: dum alios vi rationum adductos argumentis vi rationum ut loquitur Eusebius, in suam
sententiam trahit: alios eratorat & flectit; eosqꝫque qui recte
dixissent, laudibus afficit; & universos ad concordiam
incitat. Donec tandem eos concordes in omnibus de quibus
antea certabatur & consentientes effecit. Adeo ut non
modo unius fidei consonantia apud omnes obtineret; verum
etiam unum idemqꝫque tempus in salutaris festi celebratione
ab omnibus firmaretur. Euseb. lib. 3 de vita Constantini
cap 10, 11, 12, 13, 14. Socr lib 1. c. 8 Hoc igitur pacto cum patres qui ab
Alexandro stabant in duas partes dividerentur, & Hosio cum
suis pro ὁμοουσίω decertante, cæteris laborantibus ne a
veterum traditis recederetur, contentines adeò effervescerent ut
Episcopi se mutuò de diversis criminibus accusarent, quorum et
nonnulli pridie hujus diei libellos accusationem supplicas Imperatori porrexeratporrexerant Im (Socr l 1 c 8) Imperator paci reipublicæ studens, cui scilicet hæ discordiæ jam satis
nocuerant, libellos exuri jussit (Socr. ib.) & mira cum affabili
tate demulcendo animos Episcoporum animos, pertraxit omnes
ad concordiam effecitqꝫque et Hosij sententiæ subscriberent. ✝
Quin et eorum qui ab Ario stabant qui Ario favebant
(qui numero erant septemdecim Ruffin. Hist l. 1 c. 5. Acta Syn. Nic.
Sozom l 1. c 20 ) pleriqꝫque exilium pertinescentes subscripserunt
ita tamen ut per Homousion nihil aliud intelligeretur quàm simi
litudo substantiæ. Neqꝫque clanculum et dolose hoc fecerunt, sed –
Ipso autem initio cum Imperator, cum resedisset, suscepit a
singulis, libellos accusationum quos simul omnes in sinu suo con
tinens, nec in eis quid contineretur apperiens, ait ad Episcopos:
Deus vos constituit sacerdotes & potestatem vobis dedit de nobis
quoqꝫque judicandi, & ideo nos a vobis recte judicamur. Vos autem
non potestis ab hominibus judicari propter quod Dei solius
inter vos expectate judicium, & vestra jurgia quæcunqꝫque
sunt ad illud divinum reserventur examen. Vos etenim nobis
a deo dati estis dij, & conveniens non est ut homo judicet
Deos, sed ille solus de quo scriptum est: Deus stetit in
Synagoga deorum in medio autem deos discernit. Et ideo
his omissis, illa quæ ad fidem Dei pertinent absqꝫque ulla ani
morum contentione distinguite. Quum hæc dixisset, omnes
simul quærimoniarum libellos exuri jussit exuri, ne
innotesceret ulli hominum simulatio Sacerdotum. Ruffin.
l 1 c 2. Nefas enim esse aiebat ut Sacerdotum delicta
ad vulgi notitiam perveniretpervenirent, ne populus offendiculi
occasionem inde arripiens licentius ad flagitia pro
rumperet. Istud quoqꝫque adjecisse dicitur: Se si Episcopum
adulterium perpetrantem oculis suis videret, illegitimūum
facinoris spectaculum facinus paludamento suo obtectu
rum esse, ne hujus facinoris spectaculum ipsis
spectatoribus noxium esset. Theod. l. 1 c 11. Et hujusmo
di artificijs Imperator depulit accusationes episcoporum suorum
ac jurgijs finem imposuit, animos omnium mira cum affabilitate demulcendumdemulcens
num animis. Postea cum de fide inciperet disceptatio Eusebi
us Episcopus Cæsareæ ut ipse refert proposuit sequentem libellum fidei sequi, ipso Eusebio
referente, sic se habet Sicut ab Antecessoribus nostris Episcopis
accepimus, tunc cum primis fidei rudimentis instructi, & cum sa
lutari lavacro tincti sumus: sicut ex divinis scripturis didi
cimus & sicut ipsi tum in Presbyterio: tum in episcopali gradu
constituti & credidimus & docuimus, ita nunc etiam credentes
fidem
His peractis advenit dies ille solennis quo, præsente
Imperatore omnia concludenda erant. Imperator itaqꝫque
in pompa maxima synodum ingressus moderatorem
egit & cessare fecit disputationes totamqꝫque synodum
ad suam sententiam pertraxit: nam hactenus a
multis diversimodè disputabatur. Conveniunt ergo
Subscribunt ergo fidei consubstantilitatis. Septemde
cim erant Arij fautores. Et hi exceptis Secundo et Theona una cum cæteris
ad subscribendum adducuntur: ita tamen ut per
vocem homousij nihil a intelligerent similitudinem sub
stantiæ. Neqꝫque hoc fecerunt clanculum sed sententia
coram synodo et Imperatore declarata: ut ex epistola
Eusebij Pamphili Apud Theod l. 1. c. 12 ad Cæsarienses sub finem Synodi ad Cæsa
rienses, qui, ubi recensuerat Nicænum Symbolum sic
pergit. Cùm hæc ab illis dictata esset fidei formula, id quod ab illis 28 illis dictum erat, ex substantia Patris et constubstanconsubstan
tialis, non prætermisimus absqꝫque examine. Hinc igitur
variæ quæstiones ortæ sunt & responsiones: & quæ
nam esset eorum verborum sensus accuratè ex
pendebatur. Et has quidem voces, ex substantia,
fassi sunt hoc significare; filium quidem esse ex
patre, sed non tanquam partem ipsius Patris. Hunc
sensum ut nos quoqꝫque amplecteremur, æquum om
ninò videbatur, cùm pia doctrina prædicet, ffilium
ex patre esse non tamen partem esse illius
substantiæ. Et paulo post. Nam neqꝫque per divisi
onem substantiæ, neqꝫque per abscissionem, neqꝫque
per quamvis passionem aut mutationem paternæ substantia
virtutis naturæ ac virtutis, id posse consistere.
Ingenitam enim Patris Naturam ab his omnibus
alienam esse. Verùm hoc consubstantialem esse
Patri nihil aliud significare quam filium Dei
nullam cum creaturis ab ipso factis similitu
dinem habere; sed solius Patris a quo genitus est,
per omnia similem esse, nec ex alia quadam
hypostasi aut substantia sed ex patre esse. Quod
quidem cum ita expositum fuisset, jure merito
approbandum esse censuimus: quandoquidem non
nullos ex veteribus insignes Episcopos & disertos
scriptores in explicanda Patris ac filij Divini
tate, hoc vocabulum consubstantialis usos esse
cognovimus. Atqꝫque hæc dicta sunt de fide quæ
Nicææ promulgata est. Cui quidem consensi
mus omnes, non leviter et inconsultò, sed
juxta sensus allatos, qui coram ipso religio
sissimo Imperatore discussi & ob rationes supe
rius memoratus expositas ab omnibus comprobati
sunt. –— Quin et istud priusquam gigneretur
non erat, anathemate damnare haud incongruum duximus29 duximus, eò quod apud omnes in confesso sit illum esse
filium Dei etiam ante corporalem nativitatem. Iam
verò Imperator noster Deo Charissimus ratiocinando
adstruebet, etiam secundum divinam ipsius generatio
nem illum esse ante omnia sæcula: Nam propterea quod priusquam
actu gigneretur, potentia erat in Patre, ingenita
quadam ratione, cum paterPater semper sit Pater. Hæc
Eusebius: quæ hic protuli ut sentiretis Imperatorem
coram Concilio non exegisse ut filius agnosceretur
genitus ab æterno, sed primò existens potentia existens
in patre, deinde actu genitus, idqꝫque non ex aliqua ma
teria sed ex substantia Patris, existens substantia de
substantia, absqꝫque tamen aliqua divisione aut alterati
one paternæ substantiæ sed modo quodam mystico; &
hoc significari per vocem homousij. An vero hoc
fecerit Imperator ex propria sententia vel id agendo ut Eu
sebius et cæteri pacis gratia quomodocunqꝫque subscri
berent, suo cuiqꝫque sensu concesso, haud dixerim:
Eusebium verò gesta fideliter retulisse nullus dubito
siquidem in literis saltem publicis, non auderet calum
niosus esse in Imperatorem, & neqꝫque Athanasius qui
has literas viderat et citaverat, neqꝫque alius quisquam
ejus temporis scriptor quod sciam, hæc ita gesta esse
negavit unquam: sed eos Eusebianos tantùm in sensu insincero
subscripsisse tantum conquesti sunt qui ab hoc sensu forte recesserunt posteri quibus iste sensus forte displicuit.
HæcHâc causa sic festinatfestinanter terminata Concilium
postea et inter Paphnutius restitisset, abrogasset nuptias Cleri uxores (Socr l 4 c 11) se convertit ad alia negotia Ecclesiastica &
constitutis viginti canonibus tandem dissolvitur. a a. Vide Baron. a 325. §. 8. Cœpit
anno 20mo Constantini A.C. 325. b b. Socrates ponit initium 11 Kal. Iun. 18 Kal Iul. 11 Kal Iun. finitum
est 8 Kal. Sept. Ejusdem anni. Inter cæteras constitutiones, Vsum uxorum Clero interdixisset hæc Synodus nisi Paphnutius fortiter restitisset. Socr l 1: c 11.
Arius itaqꝫque cum cæteris qui nolebant subscribere, inter
quos erant duo Episcopi Diacœseos Ægypticæ Theonas Marmoricæ et Secun
dus Ptolemaidis, damnati sunt (Epist. Concil. Nic. ad Ægypt.
apud Theod l 1. c 6) et in exilium Philostorgi missi sunt sunt. et quotquot subscribere recusarunt in exilium missi sunt
(Ruffin l 1. c 5 Philostorg. l 1 . c 9. Sozom l 1. c 20 in titulo30 titulo & c 21. Socr l. 1. c. 8. Ruffinus autem l 1 c 5
& acta Synodi dicunt undecim tantum subscrip
sisse, et reliquos sex exilio multatos: ex quibus duos
fuisse ex Ægyptica Diœcesi nempe Theonam et Secundum testantur literæ Concil. Nic
ad Ægypt. apud Theod. l 1 c 6.
Alijs etiam qui quicquam audebant contra decretum
Synodi idem imminebat periculum: nam
Alijs etiam idem periculum imminebat: nam si
quis decretis Synodi refragaretur, eum exilio dam
nandum esse Imperator pronunciavit utpote Dei judicium convellere conantem. Sozom l 1. c 20.
Vnde et Alexandrini aliqui paulo post exularunt,
commemorantur deinde et Eusebius Nicomediæ et Theogonius Nicææ
propterea quod cum exulibus istis communicabant:
ut ex Epistola Constantini ad Nicomedienses patet
ubi hæc leguntur. Apud Theod Alexandrinos quosdam qui a nostra
fide desciverant istuc abduci præceperam, propterea quod
eorum opera ac ministerio discordiæ fax excitabatur. Ve
rum isti egregij Episcopi quos Synodi clementia ad agen
dam pœnitentiam servaverat, non solum istos susceperunt
& apud se tutò jusserunt, sed etiam malitiæ illorum socios
se ac participes adjunxerunt. Quamobrem adversus ingratos
istos id agere decrevi. Abreptos videlicet quam longissimè
deportari jussi. – Siquis verò mentionem illarum pestium
facere aut in laudem eorum temerè excitari præsump
serit, statim opera famuli Dei, hoc est nostri, audacia
ejus comprimetur. Horum verò duorum exilium
contigit tribus mensibus post Concilium Nicænum
ex actis (Philostorg. l. 1 c. 9) Quinetiam fautores Arij ✝ ὑπὸ τῶν καθ᾽ ἑκάστην πόλιν ἀπεχκηρύχθησαν Julius Papa apud Athanas. Apol. 2 page 742 a singu
lis civitatibus proscripti et ejecti sunt, neqꝫque hoc tantum
sed Quinetiam ad mortes usqꝫque processit Imperatoris Caesaris
ira impetus, ut ex hoc ejus edicto constat.
Quinetiam fautores Arij a singulis civitatibus proscripti et e
jecti sut. Neqꝫque hoc tantum sed ad mortes usqꝫque See Sozom l 2. c. 32.
Apud Socr l 1. c 9.Victor Constantinus Maximus Augustus
Episcopis et plebibus
Cum malos et impios homines imitatus sit Arius
eandem cum illis pœnam infamiæ meretur subire.
Quemadmodum ergo ✝ ✝ Hic Porphyrius a Constantino exulcuerat, et jam in vivis erat nec multò post cum librum elegantem compositum ad Constantinum miserat ab exilio revo Porphyrius veræ pietatis inimi
cus, compositis adversus Christianam religionem nefarijs
voluminibus, dignam mercedem retulit, ut et ipse in
famis31famis sit apud posteros; multisqꝫque appetitus opprobrijs
et impij ejus libri penitus fuerint aboliti; ita nunc
Arium placuit Arium sectoresqꝫque ejus Porphyrianos
vocari, ut cujus imitati sunt mores, ejus etiam vo
cabulo appellentur. Præterea siquis forte liber ab
Ario conscriptus reperiatur, flammis eum absumi
præcipimus: ut non solum prava illius doctrina
funditus aboleatur sed ne monumentum quidem
ejus ullum posteritati relinquatur. Illud etiam de
nuncio quod siquis librum ab Ario compositum
occultasse deprehensus sit nec eum statim oblatum
igne combusserit, mortis pœnam subibit. Simul
atqꝫque enim in hoc facinore fuerit deprehensus
capitali supplicio ferietur. Divinitas vos servet.
Multas quoqꝫque alias, inquit Sozomenes, Sozom l 1 c 21 Imperator
per singulas civitates direxit epistolas contra Arium
et eos qui idem cum illo sentiebant. Nec mirum
est sanè Imperatorem tam severè et tyrannicè in
his rebus se gessisse cùm ante annum integrum
elapsum ✝ ✝ Eusebius Artemius martyr sub Iuliano. Hieronymus, Ammianus, Orosius, Aurelius Victor, Eutropius, alijqꝫque apud Baronium a. 324Crispum Cæsarum filium suum primogenitum
egregiæ spei Iuvenem ob falsam suspicionem veneno sustulerit et mox
propriam etiam Vxorem Faustam una cum balneo calido interfecerit, atqꝫque a a Gentiles apud Sozom l. 1 c 5 alijsalios
innumeris amicis quibusdamquosdam genere proximisproximos, et b b Eutrop l. 10 amicisamicos
innumerisinnumeros occidi jusserit: de quibus consule Baronium a. 324. § 5 &
sequ. qui multitudine testium et evidentia testimoniorūum (quæ ibi nominat) victus cogitur hæc agnosce
re. Rejicit tamen factum ad annum 324 Chronicon interpo
latum Eusebij secutus, quod certò errat, &, nisi fallor forte hic ab Hieronymo interpo
latum. . Nam Sozomenes l 1. c 5 expresse testa
tur ex legibus a Constantino et Crispo simul editis & notas
temporum nominaqꝫque Legislatorum ferentibus, expresse testa
tur Crispum desijsse anno vigesimovicesimo Constantini,
qui quidem annus cœpit 8 Kal. Aug. A.C 425, sedente dum Conci
liūum Nicænūum sederet quod et fæsto Vicennalium interfuere interfuit. Tra
dit etiam Zosimus hæc facinora a Constantinum hæc faci
nora patrasse tunc cum Romam profectus esset, et Gothofredus32fredus ex legibus Constantini loca et tempora quibus
dabantur ferentibus, cogitur agnoscere Constantinum
non advenisse Romam ante anni ,
proindeqꝫque rejicere facinora hæc in tempora proximè
post Concilium Nicænum, & repudiare celeberrimum illud figmentum
illud de baptismo Constantini quem Romæ anno A.C. 324 ce
lebrato quo esse ex scilicet occasione horum scelerum ad reatum ante sessionem Synodi diluendum abhic fingitur celebrari fingant. tantorum scelerum reatumreatus ante Con
cilium Nicænum ablueretur. Huic etiam tempori
favet illud Baronij a 324 § 27 quo docet ex
Zosimo, Osium jam ex Ægypto Romam redijsse:
quod sane non nisi post Concilium Nicænum con
tigisse probabile verisimile est, siquidem Osius Curiam Comitatum Imperatoris postquam ex Egypto redijt Nicomediam, secutus
tus Consilio isti interfuerat. perrexit inde Nicæam inde cum reliquo comitatu perrexit.
Tam inmania verò erant hæc scelera ut
Ablavius Consul vir apud Constantinum præci
puus disticho Palatinis foribus affixo vocarit hæc
tempora Neroniana: quemadmodum Sidonius Apol
linaris, authorauctor gravissimus refert, hæc obiter lo
cutus. Vt mihi, inquit, Sidon l 5. Ep 8. non figuratius Constantini
domum vitamqꝫque videatur vel pupugisse versu
gemello Consul Ablavius, vel momordisse disticho
tali clam palatinis foribus appenso:
Saturni aurea sæcla quis requirat?
Sunt hæc gemmea, sed Neroniana.
quia scilicet prædictus Augustus ijsdem ferme tem
poribus extinxerat conjugem Faustam calore balnei
filium Crispum frigore veneni. Ad hoc distichon
Baronius alludens, Baron a 324. §. 35. dum de causa fugæ Romani Pon
tificis agit, vocat hæc tempora infælicissima, atqꝫque ea
planè quæ ore domesticorum meruerunt Neroniana
vocari. Quibus facile erat, inquit, fluctuantem
Constantini animum in deteriore propelli – levis
simis suspicionibus in quosqꝫque optimos agitari: adeo ut
si deploratissimis hisce temporibus carissimus filius
Cæsarum primus, amantissima uxor Augusta & alij
complures complures necem ab irato principe, subire coacti33 coacti suntsint; quid mirum si Romanus Pontifex fugam
capessere adactus sit, vel in ea quam antea ob
furorem Gentilium captasset, sese cum suis hacte
nus continuare? Tempora planè (ut eadem sæpe
repetamus quæ Ablavius testatur) Neroniana erant.
Hæc Baronius: a a Baron. a 324. § 17, 19, 27, 35. qui et ex b b Mich. Glyc. Hist l 4 Glyca, c c Zosim l 2. Zosimo, d d Sozom l 1. c 5. & Tra
ditione Gentilium apud Sozomenem scribit Impe
ratorem ad Gentilismum fere redijsse & jam de
mum post hæc facinora se totum ad Christianam
religionem convertisse, ubi Flamines & Sopatrum Philosophum gentilem de expiatione
peccatorum consulens responsum tulisset non esse traditum
lustrationis modum qui tam fœda piacula posset eluere;
ab Osio verò confirmatum audivisset religionem ~
Christianorum habere vim abolendi quodcumqꝫque pecca
tum. Neqꝫque sanè isthæc a veritate prorsus aliena
esse videntur. Nam qui Aurúspices de ædibus suis
fulmine tactis consuli voluit & eorum sententias ad se
transferri quid mirum si se alijs Gentium ritibus ali
quando immiscuerit & præsertim hoc tempore ubi de
terrimus factus est: etsi forte non tam religionis gratia
quam blandiendo populum infamiæ tollendæ isthæc fecerit; Vir utiqꝫque
domini ac florentis reipublicæ nominis ac gloriæ studiosissimus. Et quam
vis erga in ChristianosChristianam religionem esset propensior, tamen hacte
nus ita sese erga Gentilem gessit, ut de utrâqꝫque bene
mereri videretur tanquam utriusqꝫque religionis Arbiter tanquam Arbiter utriusqꝫque:
jam verò Romæ consistens concepit odium istud
implacabile in gentilem religionem quod eum mox impulit
ad detrahendas Dijs opes deorum, & ad fundendam novam urbem
Constantinopolim quæ Christiana estesset; aliaqꝫque pro viri
bus facienda quibus res Gentilium pro viribus imminueret
eas Christianorum augeret. Vnde non mirum si Gentiles eum hoc tem
pore ab eorum religione ad Christianam se contulisse
tradiderunt. Causam verò hujus tantæ mutationis ne
mo afferet probabiliorem, quàm quòd Princeps contume
liarum et imminutæ famiæ infamiæ impatientissimus, videret se apud34 apud Gentiles pro Tyranno scelerato et perdito semper
habitum iri, & apud solos Christianos per doctrinam
pœnitentiæ benè audire posse.
Cæterùm immania Constantini facinora quæ his
ansam dederunt, siquidem mox secuta fuerint Con
cilium Nicænum, non possum non tribuere magno
Dei judicio, quòd Imperator prætextu religionis
defendendæ, gratia vero pacis quomodocunqꝫque re
stituendæ, veritatem subvertisset, innocentes et pios
per totum orbem oppressisset, & in Deum ipsum
arrogans & audacter blasphemus extitisset, venditan
do decretum Concilij a Vide epist. Constantini apud Socr. l 1. c 9 pro sententia Dei ipsius
inspiratonte spiritus sancto Patribus infusa, etsi
sciret se propria authoritate effectam dedisse:
quippe qui anno præcedente oppressionem Arij publi
cis litteris vehementer minitatus esset, & Concilium
hocce in eum finem convocasset, violentiam suam
hoc fuco obducturus. Sciebat enim famicos Arij metu
perculsos non libenter accessuros ad Concilium
cæterisqꝫque & Arium a cæteris certò condemnatum
iri.