Treatise on Church history with particular reference to the Arian controversy

<1r>

ne caperetur fugit, et quatuor menses delituit. Sed oves interea non ferentes absentiam Pastoris in seditiones|m| assurgunt adeo gravem ut Imperator compulsus fuerit missis lituris Athanasium revocare & consedere ut securè & abs metu Ecclesias obtineret. Et hac rebellione factum est ut in Ecclesia Alexandria & Ægypto ad us obitum suum securè & licenter dominaretur: Imperatore metuente ne orta iterùm Alexandriæ seditione, plebs quæ suopte ingenio ferventior est, publicis rebus damnum afferret. Socr. l. 4. c. 13 & 20. Obit autum 6 Non. Maij A.C. 372. (Baron A.C. 372. 63) Et Petrus quidam in successorum electus est. Sed Imperator audita Athanasij morte, milites exercitum mittit ad restituendum Lucium qui ante successor Georgij creatus fuerat (            ) Vnde multa confusio, militibus vix. coercentibus pertìnacem et rebellioni asuetum populum. Nam simul at Lucius Alexandriam venit & Ecclesias occupare agressus est; vulgus palam ei restitit (ut fatetur Sozomenes) & urbe quasi per vim occupata rebelles partim capti partim fugati sunt, & inter alios Clerici & Sacratæ Virgines velut seditionis autoras in crimen vocati sunt. Petrus etiam inter {illeg} cæterus captus est sed e custodia elapsus Roman fugit. Sozom. l: 4|6|. c: 19 Socr l 4. c 22. Sed post quinquennium ubi Valens Imp. ex Oriente contra Barbaros Thraciam vastantes profecturus |res ecclesiasticas negligere e|c|oactus est et| milites secum abducere{illeg}, Petrus ex Italia cum literis Damasi ordinationem ejus et fidem homoüsianam confirmantibus, in Ægyptum ad novos motus concitandos revertitur: & {illeg}|i|nde Populus Alexandrinus resumpta fiducia Lucium \quidem/ exturbat, & \Petrum vero/ in locum ejus substituit \(Socr. l. 4. c. 37. Sozom. l. 6. c. 39) {illeg} Imperatore Valente alijs curis distento, ut istis vindicandis haudquaquam vacare posset. Sozom c|l|ib. 6 c. 39/. {illeg} Hæc facta sunt f^[1] anno 377, {illeg} ex <2r> quo Ægyptus continuò penes Homousianos mansit. Nam proximo anno, occiso Valente, Gratianus Imperij summam adeptus, cunctos qui a Valente in exilium ejecti fuerant lege lata revocavit. Socr l. 5. c. 2. Sozom l. 7 c. 1. Theod l 5. c.2. Et \exinde/ postea Semper regnarunt Imperatores Homousiani. Et Theodosius post tres Et quarto anno Theodosius vastavit totam Ecclesiam.

Audivistis jam statum Episcopatus Romani et Alexandrini ab morte Imperio Iuliani ad Imperium Theodosij, hoc est per primus octodecim annos schismatis Homoüsiana|i|: sed ut pateat Schisma hoc sub solis horum duorum auspicijs surrexisse, notari possunt aliqua de statu reliquæ partis orbis Christiani. nondum eam Eam nondum contaminatam fuisse manifestum est ex Historicis Ecclesiasticis \✝/ < insertion from f 1v > ✝dicit enim Sozomenos quod Eo tempore quo Theodosius Magnus creatus est Imperator Arriani omnes Orientis Ecclesias adhuc obtinebant exceptis Hierosolymis. Soz. l 7. c 2. < text from f 2r resumes > , sed ἀυτοπτῶν testimonium unum et alterum proferre visum est. Et quidem Hieronymus ^*[2] anno 372 circiter ex Oriente ad Damascum Episc. Romæ sic scripsit. Profligato a sobole mala patrimonio, apud vos solos incorrupta patrum servatur haereditas. Ibi cæspite terræ fæcundo, dominici seminis puritatem centeno fructus refert: hic obruta sulcis frumenta in lolium avenas degenerant. Nunc in Occidente Sol justiciæ oritur, in Oriente autem Lucifer ille qui ceciderat, supersidera posuit Thronum suum. Vos estis Lux mundi, vos sal terræ, vos aurea vasa et argentea: hic testacea vasa &c. Basilius verò \*^[3] anno 371/ scribens ad Ecclesias occidentales, statum Orientus sic pleniùs exprimit. Non una e|E|cclesia ne duæ vel tres^[4] in gravem hanc tempestatum illapsæ periclitantur: sed a finibus Illyrici ad Thebaidem us hæreseos malum depasci <3r> tur – Præsens instat jam nobis naufragium, integerrimi fratres, porrigite manus, non neglige|i|te f dimidium orbis ab erroribus absorptum. Et in alia ad eosdem Occidentales ^*[5] subinde scripta Epistola rebelli: Potissimum est, inquit quod requirimus ut ipsi quo Imperatori per vestram pietatem innotescat Orbis nostri perturbatio confusio – Hoc hæreseos malum cuncta depascitur, ac periculum est ne vastatis nostris Ecclesijs, & ad sanam in colatûs vestri partem serpat. – Ipsi qæso non vestra tantùm spectate quoniam ad portus appulistis tranquillos sed Ecclesijs illis quæ per tempestatem jactantur manus porrigite – Baptismata sunt apud hæreticos: illi deducunt peregre quovis progredientes, invisunt infirmos, solantur mæstos, adjuvant laborantes & pressos, omnis generis opem ferunt, mysteriorum communiorem administrant. Quod omnia per illos dispensantur et perficiuntur, quasi retinaculum est quoddam est plebi, quo ad illorum concordiam astringuntur: ita ut brevi tempo{illeg}|r|is discursu, etiamsi restituatur aliqua libertas, nulla tamen spes reliqua futura sit ad veritatis iterum agnitionem reducendi eos, qui diuturnæ; dilectionis vinculo, hæreticis obstricti sunt.

Ex his \satis/ patet non tantùm Clerum, sed et populum, perpaucis exceptis, hactenus in fide \& communione &/ illa perseverasse in quam \&/ totus orbis tempore Constantij consenserat. Omnium verò integerrima visa est Asia minor, regio inter cæteras media & ab Oriente et Ægypto per mare et interpositas regiones longiùs dirempta. At hoc est quod Salvator promisit Ecclesiæ Philadelphiæ, dicens:^[6] Quoniam observasti sermonem tolerantiæ meæ, ego quo te servabo ex horâ tentationis; quæ ven {sic} <4r> ventura est in orbem universum ad explorandos incolas terræ. Non quod sola Vrbs Philadelphia ruente toto mundo inconcussa et intentata manerat : sed quod ipsa cum circumpositis regionibus in fide staret dum \hora/tentationes totum demum Orbem pervasuræ; hora sive hoc est \universalis/ Apostasiæ impetus ille initialis propre|i|è dictus hora \vel tempus/ tentationis, regiones exoticas (Occidentem nempe et Ægyptum) invaderet. Nam hæc immunitas ab hora tentationis huic urbi promissa non magis excludit urbes adjacentes, quàm decem dierum tribulatio aliæ minæ vel promissa singulis urbibus applicata excludunt urbes reliquas.

Cæterùm cùm ista Basilij respiciant tempora quibus Valens Ecclesiæ prospiciens \consulens/ Homoüsianos intrudentas exulare fecit: considerate statum Constantinopoleos post hæc tempora, sub Gratiano scilicet et Theodosio, & ex ejus fide conjecturam facite de reliquo orbe orientali. Ejus autem statum Greg. Nazianenus in vita sua optimè expressit dum de suo ingressu in urbem istam A.C. 378, & prima prædicatione doctrinæ coequali Trinitate, hæc loqueretur.

Et paulo post

Sed et {illeg}|V|rbis hujus status fidelis ex facie etiam totius populi quæ ad depositionem expulsionem proprij Episcopi & ordinationem Gregorij Nazianzeni luctuosissima instar urbis captæ (ut exprimit Gregorius ipse & nos {illeg} ex eo supra descripsimus) comparuit. Ex hac igitur tanta urbe fiat judicium de reliquo Oriente.

\Nolim tamen – \v pag Seq.// < insertion from f 6r > Nolim tamen \pag. supereriori./ hæc ita intelligi quasi Oriens totus in fide abs omni discrepantia permanserit. Nam aliqui asserebant post motas hasce infelices disputationes asserere filium similem patri, alij ad philosophicas minutias progressi inter se contendebant an filius Patri per omnia similis esset vel similis voluntate dissimilij substantia. [Et quidem verbis magis quàm sensu discrepare visi sunt, his dissimilitudim|n|em ex differentia inæqualium (ni fallor) æstimantibus, illis per similitudinem intelligentibus analogam \illam/ conformitatem minoris ad majorem propter quam minor dicitur majoris Imago non obstante differentia. De his \Attamen ita/] \Et hæ/ disputationes primùm ortæ sunt sub finem Imperij Contantij per multitudinem Conciliorum quæ post victam Occidentem convocaverat [unde optimè Ammianus gentilis scriptor \l 21/ ait ipsum Christianam religionem absolutam et simplicem anili superstitione confundisse, & in ea scrutanda perplexius quam componenda gravius, excitasse dissidia plurima.] post Imperium ejus & successoris Iuliani multùm turbarunt Ecclesiam & facilem reddiderunt victoriam adversariorum. Voluit enim Deus ut Ecclesia tam civilibus discordijs quàm publico hoste caderet ad tentandos incl|o| las orbis Christiani, quorum virtus cùm valde imminui cæpissat per prosperitatem sub Imperatoribus Christianis, sub novis afflictionibus pro subitò probanda et erigenda erat at hypocritis purganda: Deo misericorde {illeg} castigante eos quos amat & puniente eorum peccata in hoc mundo ut per varias tandem afflictiones deducat eos in facilitatem æternam. Haec erat vera misericordia & benevolentia Dei in Ecclesiam quam filij hujus mundi non intelligentes sibi gratulantur ob prosperitatem. Sed nos e contra laudemus Deum quod Ecclesiam tam varijs modis per tot secula purgarit & dealbarit, & non expectantes prosperitatem precemur ut in his ultimis & pessimis temporibus ob quorum iniquitatum gratia Dei terram ferè deliquisse vide <6v> \{atur}/ numerus & fides purgandorum augeatur us dum venerit dies quo Evangelium per omnes regiones terræ prædicabitur

Cæterùm in Oriente si præter eos quo supra diximus fidem rectam secutos, spectemus homousianos: ijs etiam inter se valdè divisi erant. Nam plurimi \eorum/ nondum admittentes religionem Ægypti et Occidentis, sed religionem a Concilio Nicæno institutam adhuc retinentes, non agnoscebant divinitatem spiritus sancti. Hos tandem a Macedonio quondam Episcopo Constantinopolitano & multi etiam {illeg} adhuc tenebant veram incarnationem asserentes verbum non conjunctum fuisse animæ humanæ incarnatæ sed ipsum more animaæ humanæ incarnatum fuisse & in cruce pro nobis passum. Sed has divisiones et subdivisiones non opus est hic prosequi: hoc tantum noto, quod fides de coequali Trinitate et unione Hypostatica quam Ægyptus et Occidens profitebatur, hactenus parùm obtinebat inter alias homousianos aliarum regionum sed per gradus inter eos propagata primò maximè impugnata fuit, & primò maxim{illeg}impugnata fuit & contentiones ciebat indies crescentes (                    )donec tandem authoritate Episcopi Romani & Alexandrini (     (     ) in Imperatorum, decretis Concilij Constantinopolitani & crescente secta Monachorum, tam homoüsiani omnes quàm alij multi eo adducti fuerint ut fidem illam amplecterentur.

< text from f 5r resumes >

Manifestavimus qam quomodo Occidens & Ægyptus schisma fecerunt ab Ecclesia illa universali in quam totus orbis Christianus tempore Constantij conspiraverat, dum reliquæ Provinciæ ab Illyrico us ad limites Orientis \paucis hominibus exceptis/ fidem illam integram servarunt: adeó quòd corpus Ecclesiæ homoüsianæ genitum fuit bicorne, Episcopis Romæ et Alexandriæ tanquam \duobus/ Regibus Ecclesiasticis totam hanc Ecclesiam ab infantia gubernantibus. Iam verò ut haec omnia clariora fiant, subjungemus sententiam|s| quosdam \unam et alteram/ ipsorum homoüsiorum eo temporum viventium, quibus constat has \Ecclesiam istam has/ Episcopos tunc apud suospro duobus Arbitris et \summis/ Rectoribus \ejus/ homousianæ religionis, vel, ut ego loquor, pro Regibus Ecclesiasticis habiter|uisse| fuisse & veneratam fuisse. & veneratam fuisse. Et quidem Hieronymus in Oriente \commoratus & ibidem/ ab omnibus ferè oppugnatus \*^[8] Anno 378 vel 379/ sic scripsit ad Damasum, Anno 378 vel 379 circiter{illeg} Hæreticus vocor Homousion prædicans trinitatem. Sabellianæ impietatis arguor tres subsistentias veras integras perfectas personas pronuncians. Si ab Arianis, meritò; si ab orthodoxis, qui hujusmodi <7r> arguunt fidem, orthodoxi esse desierunt. Aut si eis place{illeg}t; hæreticum me cum Occidente, hæreticum me cum Ægypto, hoc est cum Damaso Petro condemnent. Quid unum hominem exceptis socijs criminantur? Vides hic Episcopum Romanum pro Occidente & Alexandrinum pro Ægypto suo ab Hieronymo {sumi} accipi: & hos apud homousianos omnes in tanta veneratione habitos fuisse ut vel semi-homoüsiani qua|i| Nicænam fidem de filio prolatam \solummiodo/ amplexi, doctrinam de coæquali Trinitate pro hæresi habebant, & eo nomine Hiernonymum et similes vocabant hæreticos, non tamen audebant \rent/ hoc nomine accusare hos Præsules religionis homousianæ \et si idem sentientes cum Hieronymo/, utpote quorum auspicijs tam fides Nicæna revixerat quàm doctrina de Trinitate coæquali formata fuerat et propagata. Cælerùm de horum dominio \auhoritate/ Ecclesiastica adjicimus aliud, id summa fideo authoritatis \non parvi momenti/ \&{illeg}eris/ testimonium: Edictum nempe Theodosij e|i|nitio Imperij ejus pro fide homousiana \(proculdubio consilio suorum Episcoporum)/ editum. |Huc spectat etiam quod|t| Hieronymus in Epist 2 adv. Vigilantium per interrogationem sic numerat Ecclesias. Quid facient Orientis Ecclesiæ? Quid Ægypti et sedis Apostolicæ quæaut virgines clericos accipiunt aut continentis &c. Hic enim sedes Apostolica perspicuò accipitur pro Occidente & hæc et Alex Ægyptiaca tanquam dua clarissima nominatim ponuntur|

Imp{illeg}. Gratiam. Valentin. et Theodos: AAA. ad
populum Vrbis Constantinopolitanæ.^[9]

Cunctos populos quos clementiæ nostræ regit temperamentum, in talo volumus religione versari, quam divinum Petrum Apostolum tradidisse Romanis, religio us nunc ab ipso continuata declarat; quam Pontificem Damasum sequi claret & Petrum Alexandriæ episcopum. Hoc est ut Patris &filij & Sp. sancti unam Deitatem sub parili majestate & sub pia Trinitate credamus – Dat 3 Kal. Mart Thessalonicæ. Gratio A. 5, & Theodosio A. 1 Coss. [A.C. 380.]

Hisce adjiciatur sententia Socratis qua|i| de his et sequentibus quinquaginta annis a|u|s ad sua tempora <8r> ex occasione Novatianorum a Cælestino Papa spoliatorum ecclesijs, sic loquitur. Invidia quo Novatianos attrivit cùm Episcopatus Romanus perinde at Alexandrinus πέρα τἦς ἱηρωσύνης, ἐπὶ δυναστείαν ἤδη πάλαι προστελθούσηςultra Sacerdotij fines progressus jam olim in dominatum externum degenerasset. Et ob hanc causam Episcopi Romani, ne illos quidem qui cum ipsis in fide consentiebant, liberè conventus agere siverunt: sed illos ob consensum fidei laudantes, omnibus tamen bonis spoliarunt. At constantionopolitani Episcopi ab hoc morbo immunes fuere. Socr. l. 7. c. 11.

Demi Episcopos hosce non tantum duos Reges Ecclesiasticos, sed et potentissimos fuisse constat. Ex eo enim quod Damasus Petrum \Petrum/ litteris ad Ægyptios misses \Petrum/ e|i|n Episcopatu confirmavit, ostenditur eum jurisdictionem quandam in totum mundum ambijsse, ejus authoritatem vel apud Ægyptios multi factam. Patet insuper authoritas ejus ex sententia Consilij nonaginta Episcoporum A.C. 368 Romæ collecti : qui ad Episcopos Illyrici scribentes {sic} \hoc argumento/ conantur abrogare Consilium Ariminense. Neque enim, \inquiunt/ præjudicium aliquod nasci potuit ex numero eorum qui apud Ariminum convenerunt: cùm constet ne Romanum Episcopum cujus ante omnes fuit expetenda sententia, – ne alios hujusmodi statutis consensum aliquem commodasse. The Apud Theod. l. 2. c. 2. Dich hujus mens pleniùs patebit, conferendo cum ^a[10] similibus expressionibus in Epistolâ Iulij Papæ se supremum asserentis Iudicem Ecclesiasticum, ad quem liceret a toto mundo provocare; & cum decretis Synodi Sardicensis hunc sedi ejus suprematum subinde tribuentis. Nam ad hoc nuper concessum in dijudicandis rebus prærogativum Occidentales alludunt: conati Patriarcham suum modis omnibus attollere <9r> quo {illeg} adversa Concilia convellerent & se præponerent Orientalibus. Illud deni Sozomenis referentis quomodo Schismata homoüsiorum in Oriente per literas Damasi sedata sunt & repugnantes opiniones subjugatæ, abunde manifestant authoritatem hujus Pontificis. Tempore Valentis, inquit, multæ de divinitate spiritus sancti magna contentione factæ \sunt/ non minùs quàm antea de Verbo Dei Verbo. || < insertion from f 8v > Huc spectat ill etiam illud Socratis post centum annos vindicantis authoritatem Papæ Romanæ contra Concilium Antiochenum quod sub Constantio proxime ante concilium Sardicæ Collectum fuit. Sed, inquit ne Iulius interfuit Romanæ Vrbis Episcopus; nec quemquam eò misit qui locum suum impleret:cùm tamen Ecclesiastica regula vetet ne abs consensu Romani Pontifici{illeg}|s| quicquam in Ecclesia decernatur Socr lib 2. c. 8. Eadem alia occasione repetit c. 17. < text from f 9r resumes > Porrò cùm hæc quæstio agitaretur & contendendi studio magis magis indies cresceret, Episcopus Vrbis Romæ re comperta scripsit ad Orientis Ecclesias ut Trinitatem consubstantialem& honore gloria {illeg} æqualem una cum Occidentalibus Episcopis confiterentur: Quo facto, utpote controversia judicio Romanæ Ecclesiæ terminata, singuli quievere: ea quæstio finem tandem accepisse videbatur. Sozon l 6. c 22. Si tantam exercuit apud exteras gentes authoritatem,quid non fecerit Præsul hic in Occidente? Sequenti tamen seculo per confirmatam Imperij divisionem, incursionem Barbarorum, translationem sedis Imperialis a Roma ad Ravennam & Vrbis crebras vastationes, authoritas hujus Præsulis diminuta fuit; non tamen cessavit us dum a Phocate \pleniùs/ restitueretur.

Vna cum potentia spectari potest splendor regalis et sumptuosa vivendi ratio. Et in qu hac quo Papa Romanus eminuit. Testis est Amminanus, qui seditiones describens &horrendas is \istas{in}/ ipso Templo commissas cædes quibus Damasus concertando cum Vrsicino Episcopatum obtinuerat; hæc adjicit: Neque ego abnuo, consider ostentationem rerum considerans urbanarum, hujus rei cupidos ob impetrandum quod appetunt, omni contentione laterum jurgari debere: ùm id adepti suit ita se <10r> curi ut ditentur oblationi{illeg}|b|us matronarum, procedant vehiculis incedentes circumspectè vestiti, epulas curantes profusas, adeò ut eorum convivia regales superent mensas.|,| |&c.| Tanta sane erat Episcopi{illeg} hujus externa gloria, ut Prætextatus vir Consularis et Vrbis Præfectus, teste Hieronymo, dicere soleret soleret ludens Damaso dicere: Facite \me/ Romanæ Vrbis Episcopum & ero protinus Christianus. Hæ de E

Hæc de Episcopo Romano. Alexandrium verò permagnam, etiam apud exteras gentil regiones, potentiam et authoritatem fuisse, ex ijs solis patere potest quæ Constantinopola|i| prælicenter gesta{illeg} sunt. {illeg} \nempe/ post mortem Valentis Imp. ubi Gregorius Nazianzenus Constantinopolim pergens cæpisset ibi prædicare doctrinam de coæquali Trinitate, & aliquos ad súi sententiam traduxisset : mittit Petrus Athanasij successor, & eum creat Episcopum Constante|i|nopoleos, non obstante quod urbs ista Episcopum suum [s{illeg} Demophilum legitima et regulari successi one diu ante constitutum haberet. Mos equidem \Scilicet mos/ erat his externarum ditionum invasoribus, ubi non possent Episcopos ad suas partes pertrahere (uti per totum ferè Occid\ri/entem contigit,) non expectare vacationes sedium sed contemptis legibus Ecclesiasticis Anti-Episcopos constituere, ut Episcopus frangeret Episcopum & populum distraheret. Et quamvis hæc facientes non intrarent per ostia|u|m sed ecclesias invaderunt, quietas legitimorum pastorum greges exagitando & urbes turbulentis divisionibus replendo: non potuit tamen legitimus magistratus hos ovilium invasores arcere, quin statim persecutionis infamiâ notaretur. Quinetiam, quamvis hi ovinam pellem {illeg} \{illeg}quando/ abjicientes, aperta rebellione insurgerent in Magistratum & <11r> acriter pugnant|d|o miscerent omnia cæt|d|ibus (quod sæpe factum in Ægypto:) non potuit tamen Magistratus punire Authores rebellionis, quin Paræsules {illeg} eorum (Atha\na/{n}|s|ius, & Petrus cum similibus) celato prorsus rebellionis reatu & {illeg} insinuatis alijs causis, \hos/ pro Martyribus vel confessionibus celebarunt: inio nec \erubuerunt/ martyres esse clamitare qui in ipso rebellionis a|i|mpetu pugnando ceciderunt. Et si {illeg} talia auderent in Imperatores quid mirum si spernerent coepiscopos, & sub prætextu religionis potentiam et dominatum Ecclesiasticum per totum orbem propagere miterentur? Sed audi quid præterea factum.

Vbi Petrus, ubi Gregorium constituerat Episcopum c|C|onstantinopolitanum, non multò post a Maximo quodam Gregorij Presbytero & homine Ægyptio, nummis corrumpitur & mittit \a/^[11] septum Episcopos Ægyptios qui Maximum hunc loco Gregorij nullo crimine damnati, nedum accusati quod sciam, crearent Episcopum. En egregiam dominatûs licentiam cum turpi avaritia violoatione fidei aperta fidei &c juris Episcopalis violatióne, & execranda Spiritus sancti venditione conjunctam! Facinora quidem viro quem Athanasius amicum charissimum & perpetuum socium at comitem domi foris habebat, & ut præ {illeg} cæteris idoneum, commendabat eligendum in successorum Theod l. 4. c 20. Sed non mirum est eum talia fecisse qui Episcopalum, cùm vi populari retinere non posset, ubi vidit Imperatorem alijs rebus detentum, ut Imperij publicus hostis, iteratis ausibus invasit et concitata denuò seditione rapuit; haec scilicet edoctus exemplo Magistri. Ne minùs culpandus est Episcopus Romanus, qui cum et ipse similiter per seditionem <12r> gravissimam & ingentus cædes in ipso templo factas: Episcopatum \victor/ reportaverat, ubi vidit Valente Imperatorem alijs curis distractum, Petrum literis instigantibus ad populum datis remisit munitum. Sed per tales oportuit cornua Bestiæ \surgere ac/ dominari.

Cæterum ne factis Petri desit fides, accipe narrationem eorem e probatis authoribus. Et quidem Gregorius Presbyter in vita Gregorij Nazianzeni hæc habet. Erat in regia civitate Maximus quidam genere Ægyptius – hic Presbyteri cujusdam opera usus & auro sceleris adminiculo fretus at Alexandriam mittens, Petrum eo adducunt ut certos homines ad Maximum Episcopum creandum Constantinipolim mittat. Et quidem hæc dicto citiùs gerebantur. Ad Aderant ^*[12] ex Ægypto qui Episcopatum Maximo darent. Talis Petrus ille erat qui cùm priùs Gregorium in Throno collocasset, postea Maximimū Epi{sco}pum instuebat, ne literas quidem eas, quas ad Gregorium scripserat veritus. Postquam igitur advenêre qui ab eo missi fuerant – Maximum Episcopum creant. &c.

Sed et eadem ipse Gregorius Nazianzenus in vita sua sic descripsit.

Pergit dein describere undenam aurum hoc manibus sacrilegis conquesi{illeg} \stum sit/ & quomodo Maximus ordinatus sit.

Cum ita Petrus hæc sibi arrogarit facienda in ipsa \summa urbe/ Constantinopoli & Athanasius etiam cum suis in Conciliabulo Alexandrino, ut dictum est, ea{illeg}dem usurparit authoritatem in \licentia constituerit Episcum/ \constituendo episcopa|o|m/ Antioch{eni}|io| (quæ duæ sunt erant totius orientis præcipuæ Metropoles) liquet Episcopum Alexandrinum his temporibus authoritatem quandam et jurisdictionem in totum Orientem insurpasse. haud minori licentia quàm Episcopus Romanus dominabatur in Occidente. |vel potius utrum per totum Orbem dominasse {illeg} generali quadam authorite, speciali verò hunc in Ægypt{illeg} \libya et Pentapoli/ illum in Occidente {illeg} regnasse|

At ita, ut omnia ab initio repetam, ostendi religionem homoüsianam post Concilium Ariminense & of|v|itum Constantij, a Papa Rom Alexandrino et Romano quasi fontibus duobus profluxisse & {illeg} propagatam fuisse, eos \duos/ his temporibus duos Arbitres supremes & Principes il|s|tius Religionis, verssione {illeg} \solos istius religiones Principes vel ut {illeg} |pro|prio nomine dicam,/ Papas, hoc est Episcopos Episcoporum, {illeg} ineffrenata licentia, \longe lati/ dominasse{illeg}

Patet igitur Ecclesiam Papisticam quæ in hunc us diem perseverat bicornem surrexisse, post tempora Constantij{illeg}: sed Quoniam \vero/ contendi potest hanc Ecclesiam non tunc primum ortam fuisse sed ab ipsis Apostolorum temporibus propagatam, et ab Arrianis regnante Constantio oppressam, post post ejus obitum restitutam fuisse in pristinum statum; proponemus jam originem ejus Ecclesiæ hujus inquirendam eam tam ex schismate quàm ex hæresi indigitabimus.

De origine schismatico
Ecclesiæ Papistica bicornis.

Sciendum est ita quod Ecclesia per primos ferè <14r> \decendum est ne {quod} {illeg}/ trecentos annos sub Imperatoribus {illeg} {huici}aff|l|icta & ^[13] persecuta, permansit integra & sine aliqua memorabili revolutione. Dein sublato illo publico illo hoste per victorias Constantini sublato itur (ut solet) af civilia bella. His occasionem contentio \disputatio/ inter Alexandrum Episcopum Alexandriæ, & Arium ejusdem Ecclesiæ Presbyterum ministrabat. At discordiæ ingruentes mox sedatæ sunt a Concilio Nicæno, et uno dehinc generalis (paucis hominibus exceptis quos non adnumero) continuavit per triginta duos annos ad us concilium Sardicæ. Tunc primum ortum est schisma inter Orientales & Occidentales, quod post septum annos mitigatum est Occidente per Constantium subacta; & post alios quatuor annos planè sanatum in Concilio Ariminensi: {illeg} at elapsis amplius quatuor vel quin annis novo prorsus more nova per Episcopos Romaæ Alexandriæ introducta religione recruduit. De hoc posteriore schismate res est: Sed ejus notitia pendet a priore.

Quæritur ita an Oriens vel Occidens schisma fecerunt ab Ecclesia illa C{illeg}atholica quæ in fide consentit ad us contentionem Alexandri et Arij, in communione verò ad us concilium Sardicense. Et ad hoc determinandum imprimis ponam fundamenta ex quibus schisma dijudicam possit.      Fund: 1. Disrupta Ecclesia: pars illa quæ ne sponta recedit a communione, ne dat alteri parti justam causam recedendi ; Non potest essa schismatica.      Fund 2. Pars illa quæ sponte recedit sine justa cause est schismatica.      Fund 3. Pars illa quæ facit alteram partem objustam causam sponte recedere est schismatica.      Fund 4 Sed omnium maximè schismatica est quæ et ipsa dat alleri parti justam causam recedendi, & propter <15r> dissidium ex|{a}| causa ista {illeg} pendens sponte recedit dum altera pars communionem ambit.                      F5. Per justam causam communionis recedendi intelligo iniquam conditionem communionis oblatam \postulatam/ vel necessariam conditionem denegatam.

Iuxta hæc principia quæ per se manifesta sunt patebit schisma fuisse Occidentalium ubi ostendero hæc trià. 1 Quod Orientales nullam iniquam conditionem communionis exegerint ab Occidentalibus. 2 Quod Occidentales sponte discesserint ob noexegerint iniquam conditionem ab Orientalibus. 3 Quod Occidentalis sponte discesserint ob non admissam illam conditionem, dum Orientales ambiebant eorum communionem. Hæ autem patebe|u|nt ex historia, quæ sic se habet quam paulo fusiùs prosequi non pigebit.

Historia Ecclesiastica.

\♁/ < insertion from f 14v > ♁ Contigit. Festo quodam die Alexandrum Episcopum Alexandræ videre eminus at ea quæ in Ecclesijs geri mos est. Sed cum intentius diutine pueros inspectaret, videt ab his geri quædam etiam secretiora & mystica. Perturbatus ilico vocari ad se elericos j|s|uos jubat at eis quid eminus ipse videret, ostendit. Tum abire eos et comprehensos ad se perducere omnes pueros imperat. Cum adessent, quis eis ludus, vel quid egissent, vel quomodo, percunctatur. Illa|i| ut talis habet ætas, pavidi, negare primò, deinde rem gestam per ordinem pandunt, & baptizatos a se esse quosdam catechumenos confitentur per unum eorum nomine Athanasium, qui ludi illius pe|u|erilis episcopus fuerat. simulatus. Tum ille diligentur inquirens ab his qui baptizati dicebantur quid interrogati fuerint quidve responderint, simul et ab eo qui interrogaverat: Vbi videt secundum religionis nostræ ritum cuncta constare, collocutus cum cocilio clericorum statuisse traditur illis quibus integris interrogationibus & responsionibus aqua fuerat infusa interari baptismum non debere, sed adimpleri ea quæ a sacerdotibus mos est. Athanasium veros at eos quos ludus ille vel Presbyteros habere visus fuerat vel ministros, convocatis parentibus sub Dei obtestatione tradit Ecclesiæ suæ nutriendos. Parvo autem tempora cum a Nolario integre & a Grammatico sufficienter Athanasius fue|i|sset instructus, continuò tanquam fidele Domini commendatum a parentibus restituitur Sacerdoti.(Rufin l 1. c 14. Socr l 1 c 15 Som l 2 c 17.) Non tamen semper apud Alexandrum mansit sed profectus in Eremum Antonio monach adhæsit (Ipse in Vit. Anton.) Hunc Alexander in tabernium adscivit, usus ejus opera in scribendo et{illeg} prælegendo, quod munus Lectorum et Amanuensium esse solet. Postea ad Diaconi functionem eum evexit (Oratio incerti de Vit. Athan. & Sozom. l. 2 c. 17.) Præter Dialecticam & Rhetoricam Iuris etiam scientiam caluit, (Sever. l. 2 c 51) Cæpit autem clarescere sub Licinio per disputationes adversus Gentiles (Martyrol. Rom. d. 13. Ian.) & cum fuerit subtillisimi vir ingenij &acer in rebus gerendis & præterea scientijs instructus Alexander senex tardus hujus demum consilijs in negotijs Ecclesiasticis se mancipavit: ut in sequentibus videbitis.     pag. sec. vers.

Interim tempore bell{illeg}|i| ultimi Liciniani anno 323 contigit Alexandria inter confabulandum cum Prebytens – <15v> Post victum Licinium \Interim/ florebat populus Dei, &cum alaeritate quadam ae tripudio honestis actibus incumbebat. Nullus erat foris metus qui perturbationem afferet; quippe cum Dei optimi maximi beneficio, amæna & profundissima pax Ecclesiam undi communiret. Sedenim invidia nostris bonis insidias struens subsederat. Quæ primiùm quidem intro repens, postea in medio sanctorum cœtu tripudiavit. Tandem vero Episcopos inter se commisit, tumultum et altercationem inter eos excitans, divinorum dogmatum obtentu. Exinde tanquam ex levi quadam scintilla, gravissimum exarsit incendium. Quod quidem ab Ecclesia Alexandrina velut a capita exorsum, universum posthæc Ægyptum & Libyam & ulteriorem Thebaidem peragravit. Sed et reliquas urbes ac provincias depastum est : adeo ut non solum ipsos Ecclesiarum Atiste|i|tes verbis inter se digladiantes, verùm etiam plebam ipsam discissam cernere liceret; alijs horum alijs illorum partibus amplectentibus. Porrò rerum quæ gerebantur spectaculum eo us processi|e| indignitatis ut in medijs infidelium theatris, divinæ prædicationis venerabilis doctrina turpissimo risu ac ludibrio traduceretur. Meletio Euseb. vit. Const. l. 2 c. 61. Harum autem discordiam historia hujusmodi est.

{illeg} Sub finem \Tempore/ /Sub finem\ belli Liciniani anno 323

Anno 323 ad finem vergente, ubi Constantinus modo vicerat Licinium et paem ecclesijs restitue{illeg} |ra|t, contigit Alexandrum Episcopum Alexandriæ – pag. sup.

< text from f 15r resumes >

Circa annum 323 ^a[14] quando Constantinus modo vicerat Licinium & et occiderat \Tempore belli ultimi {illeg}eimani/ Licinium : contigit Alexandrum Episcopum Alexandriæ ^b[15] inter confabulandum cum Praesbyteris suis quæstionem \proponere/ de natura filij; & cùm Presbyteri {illeg} variè responderent voluit \tandem/ Alexander veritatem disputatione discerni{illeg}. Dum Quæstio, inquit Sozomenes, adhuc anceps ac dubia videbatur, Alexander initio paululum vacillavit nunc hosπὴ μὴν τούτους τῆ δὲ ἐκέινγς ἐπαινῶν nunc hos laudans nunc illos. Sozom. l 1. c 15. Sed cum Arius \sed cum illa pars a quibus erat Arius unus e Presbyteris/ deflexisset ad assertationes quasdem a Christianis auribus alienas: Alexander indignatus se contulit ad alteras partes, et collecto centum ferè Episcoporum Concilio excommunicavit e duodecim ejus Presbyteris hos sex Arium, Achillam, Aithalem, Carponem, Arium alterum et Sarmatem; e Diaconis Euroim, Lucium, Iulianum, Menam, Helladium, Gaium; cum his Secundum et Theonam Episcopos Libyæ. [Alexand. Epist. apud Socr. l. 1 c. 6. Sozom l 1. c 15.] Diaconis Sozomenes addit Macarum. <16r> Ex hac modica scintilla magnum statim extitit incendium. \✝/ < insertion from f 14v > Hos principus invidia bones christianorum tempore \Anno 312 sub Const{antino} et Licinio Imperatoribus pax universalis Ecclesijs restuitur/ postea tamen Licinius Ecclesias Orientis turbare cœpit: sed anno XIV Kal. Octob. Quod {quiesem} \Nicomediæ/ a Constantino vincitur. Ex quo tempore < text from f 16r resumes > Ortum quippe ab Alexandria malum per universam Ægyptum et Libyam ac superiorem Thebaidem pervasit, tandem verò reliquas provincias et civitates depastum est. [Euseb. vit. Const.            (Socr l 1 c 6] \Exinde vero populi non exigua pars ad eos se contulit. Et cùm Alexandriæ hic esset rerum statu esset, qui cum Ario erant/ Nam qui eum Ario erant ad Episcopos quaqua versum \aijusque civitatis/^a[16] Legationem mittunt. Et conscripta fidei suæ formula ab eis contentund|t| ut siquidem rectè se habere ipsis videretur istiusmodi de Deo sententia scriberent Alexandro ne ipsis succenseret: sin minùs docerent {illeg} ipsos quem admodum sentire opporteret. Quo factum est ut ab universis episcopis eadem quæstio passim agitari cœperit: et alij quidem scripserunt Alexandro ne Arium ejus sectatores in Ecclesiam admiteret nisi opinionem suam priùs abjecissent. Alij verò ne id faceret obsecrabat. Cùm igitur Alexander multos sanctioris vitæ specie venerabiles & dicendi arte pollentes Arianis favere animadverterat ad præcipiuà Eusebium qui tunc temporis Nicomediensem Ecclesiam gubernabat, virum doctissimum magnæ in palatio authoritatis, cunctis ubi Episcopis scripsit ne illis communicaretit, [Sozom l 1 c. 15] Eusebium simul carpens quasi \tanquam/ malevolum & dicta Arij & saciorum propter quas excommunicati sunt exponens \& redarguens/ ut videre est in ipsa Epistola apud Socr l 1. c 6. |Partem illam Epistolæ in qu{illeg} de|

Dicta autem quæ Ario in hac Epistola tribuit sunt hujusmodi. Deus non semper fuit pater, quia filius non semper fuit {perinde} Deus non semper fuit pater, fuit tempus quando filius non erat. Ipse extraneus alienus & semotus est a Dei substantia. F ex non extantibus. Non similes est patri secundum substantiuam. Λογὸς dicitur καταχρηστικῶς. \quiper cum et ipse extiterit per proprium Dei λογὸν, & per sapientiam quæ in Deo est, in qua Deus tum cætera omnia tū eum ipsum fecit./ Non perfectè videre, nam ne propriam substantiam novit qualis sit. Propter nos factus est ut ejus <17r> tanquam instrumenti cujusdam opera Deus nos crearet, ne extitisset unquam nisi Deus nos creare voluisset. Est natura mutabilis {illeg} perinde ae reliqua rationalia: & \interroganti num/ mutari potes|sse|t sicut ipse Diabolus mutatus est, non veritus est {illeg} \Arius/ c{illeg}|u|m socijs respondere, Ceste polest. Hæ Alexander & Arianis.

At Arius & Socij in Epistolis quaquaversum missis non asserebant hæc omnia {illeg} imò aliqua asserebant his contraria. Scribebant /Agnoscebant\ \Scribebant/ Enim filium fuisse ante tempora & secula perfectum Deum unigenitum immutabilem [Arij Epist. ad Euseb. apud             ] & licèt cretum non tamen unam ex creaturis [hoc est univocè loqueq|n|do] sed diverso & ineffabili modo progenitum & in genere suo singularem. [Vide Euseb. Epist. ad Alexander.                    ] Et hinc Alexander in Epistola ad Alexandrum Episcopum {illeg} Byzantij sic consequestus est.^[17] Ea porrò quæ apud nos perperam docuerunt & egerunt & quorum cause a nobis sunt expulsi, nequaquam illis confitentur: sed vel silentio ista tradunt, vel fictis sermonibus & libellis conscriptis velantes fucum faciunt. Vicissim Eusebius ad Alexandrum scribens reprehendit eum quasi non rectè exhibentem sententiam Arij. describuntur dicta Arij \& sociorum/ lubet hic apponere.

|– ✝| < insertion from f 16v > ^✝ Eorum inquit qui ab Ecclesia defecerunt hæc sunt nomina Arius Achillas, Aithales, Carporus, alter Arius, Sarmates, Euroius, Lucius, Iulianus, Menas, Helladius, Gaius: cum his l|s|ecundus et Theonas qui ali{illeg} aliquando Episcopi sunt appellati. Ea verò quæ sine ulla scripturarum authoritata commenti temere effutiunt sunt hujusmodi – < text from f 17r resumes > Ea \inquit/ quæ sine ulla scripturarum autoritate commenti temere effutiunt, sunt hujusmodi. Deus, inquiunt, non semper fuit pater, sed tempus extitit cum Deus minimà esset pater. Verbum Dei non semper fuit sed ortum est ex nihilo \non extantibus/ Deus enim qui est illum qui non erat, ex eo quod non est \nihilo/ procreavit Proinde tempus fuit quando nom erat. Quippe filius creatura est et factura. Ne verò similis est Patri secundum substantiam ne verum|s| ac genuinum \naturale|i|s/ Dei Verbum \λογὸς/, nec vera ejusdem sapientia. Sed unua|s|{illeg} est ex operibus et creaturis: {illeg}καταχρηστικῶς autem λογὸς et sapientia; quippe cùm et ipse extiterit per proprium Dei verbum & per sapientiam quæ in Deo est, in qua Deos tum cætera omnia tum eaum ipsum fecit. Quamobrem suapte^[18] <18r> natura conversioni obnoxius est ac mutationi perinde ac reliqua {illeg}rationalia. Extraneum & alienum est verbum, ac semotum a Dei substantia. Invisibilis at inenarrabilis est filio pater. ne enim perfecte & exactè filius novit patrem, ne eum perfecte videre potest. Nam nec suam ipsius substantiam novit filius, cujusmodi sit. Propter nos enim factus est, ut ejus tanquam instrumenti cujusdam opera \per eum tanquam per instrumentum/ Deus nos crearet. Nec ipse extitisset unquam nisi Deus nos creare voluisset. Et cùm quidam eos interrogasset intrum Dei verbum mutari posset sicut mutatus est Diabolus, ipsi non veriti sunt respondere: certè potest, est enim mutabilis naturæ, genitis et mutabilis existens.Hæc igitur dicentem Arium & summa cum impudentia affirmantem nos quidem una cum Ægypti ac Libyæ Episcopis fere centum in unum congregatis, tum ipsum tum eos qui illi adhæserunt anathemate {percutines} Eusebius verò eos suscepit impietatum pietati & veritati studens miscere mendacium. Sed nequaquam prævalebit – Quis enim Iohannem audiens dicentem. In pricipio erat verbum : non condemnet eos {illeg}qui asserunt, fuit tempus cum non esset? Aut quis audiens hæc verba ex Evangelio: Vmgenitus filius: & Per ipsum facta sunt omnia: istos non aderit affirmantes filium esse unum ex creaturis? Enimverò quomodo potest unus ex illis quæ per ipsum facta sunt? Qoumodo potest esse unigenitus qui juxta illorum sententiam una cum reliquis omnibus in creaturarum ordine censetur? Qua ratione ortus es|si|t ex nihilo cùm pater dicat, Eructavit Cor meum verbum bonum : & alibi, ex utero aute Luciferum genui te. Aut quomodo substantia dissimilis est Patri cum sit imago perfecta et splendor patris : cum ipse dicat Qui vidit me vidit patrem. Quod si fillus ratio patris, est ac sapientia, quomodo fuit tempus cum non esset? Perinde enim est ac si dicerent Deum aliquando ratione|i|s & sapientiæ expertem fuisse &

<19r>

Harum ita accusationum \Vides hic accusationes quarum/ intuitu fuit quod Arius sub initio excommunicatus erat; & merito si hæc vera sunt, & veritas non simul profligata fuisset.^[19] Quid enim non meretur f qui formam sanorum verborum desserit & veritatem adjunctis sacrarum rerum humanum captum superantium novis ac temerarijs definitionibus in disputationem trahit & espressionibus scandalum afferentibus et ex parte etiam blasphemis defamat et contaminat.

Cæterùm qualis eun fuerit Arij temeritas in privatis illis disputationibus ante excommunicationem ejus habitis : doctrina quà|a|m deinceps {illeg} asseruit coram mundo paulo aliter se habuit quàm hic ab Alexandro describitur. Nam ubi notitiam harum Alexandri literarum nactus est; sive quòd antea ex parte pænituerat, sive quod iam doleret sensum ejus malè representatum fuisse; ipse cùm socijs hæc ad Alexandrum resripsit|er|unt.

Beate|o| Papæ et Episcope|o| nostro Alexandro Pres     byteri & Diaconi salutem in Domino.^[20]

Fides quà|a|m a majoribus accepimus & a te didicimus, beatissime Papa, ejusmodi est. Credimus unum Deum, solum ingenitum, solum æternum solum principio carentem, solum verum, solum immortalem, solem judicem omnium, s|m|oderatorem et administratoem immotum et immutabilem, justum, bonum, legis & Prophetarum ac novi pariter Testamenti pariter Deum : qui unigenitum filium ^✝[21] ante sempiterna tempora genuit : per quem et secula et reliqua procreavit omnia. Genuisse porrò dicimus reipsa non specie tenus, ac propria voluntate subsistentem illum talem <20r> condidisse ut us converti ne mutari possit: perfectam Dei creaturam sed non tanquam rerum creatarum aliquam: ^✝[22] fatum {illeg} \fœtum/ facturam sed non tanquā unum e facturis \cæleris/. Nec quemadmodum Valenti{illeg}nus asseverabat emissionem quandam illum esse Patris fœtum aut ut Manichæus eundem ilum fœtum partem esse dixit patri consubstantialem. Ne ut Sabellius, qui unitatem divisit^✝[23] filium - patrem dixit. Non item ut Hieracas lucernam a lucerna, aut lampadem in duas partes divisam. Ne verò ejusmodi, ut cù priùs fuisset, postea sit genitus ac denuò creatus in filium. Quemadmodum in ipse, beatissime Papa, medi{illeg}|a| in ecclesia, & consessu sænumerò qui hæ assererent refutasti. Sed, ut diximus, Dei voluntate ante tempora & sæcula omnia creatum|s| \esse|t|/, & ut viveret at esset, a Patre accepisse vitam et existentiam a Patre accepit, ac gloriam Patris συνυποστησαντος αυτῳ \coexistentis cum illo/. Ne enim existinandum est; Patrem, cùm omnium rerum ei possessionem traderet, sibi ipsi quod ingenita quadam ratione in se ratione continebat ademisse. Fons enim ille omnium est

Quamobrem tres sunt ✝^[24] substantiæ Pater Filius & Spiritus Sanctus. Et quidem Deus cum rerum omnium causa sit, solus ex omnibus principij est expers. Filius verò sine tempore genitus a patre, & ante sæcula creatus ac fundatus, non erat antequam gigneretur : sed sine tempore & ante omnia genitus solus a solo Patre ^✝[25] productus est. Non enim æternus aut coæternus aut coingenitus est cum patre. Ne cum Patre extitit simul cum Patre existentiam habetuit et nonnullis de his loquuntur secundum aliqui{illeg} loquuntur, constituentes ingenita duo principia. Verum sicut unitas et principium omnium ante omnia Deus est. Quare etiam ipso Christo prior est ut a te didicimus cùm id media in Ecclesia prædicares. Igitur quatenus a Deo ut esset consecutus est; nec non et vitam et splendorem cætera quæ in ipsum collata <21r> hac ratione principium illius Deus est. Est enim illo prior, ac princeps, utpote Deus ipsius qui ante ipsum fuerit, a quo etiam ille prodierit. Quod si istius modi loquendi rationes: Ex utero, e|E|t, a Patre exivi et venio; quasi consubstantialis partem, aut emissionem cum nonnullis accipianus, compositus erit ac divisibilis pater & mutabilis. Imò illorum opinione corpus, & quoad in ipsis est, quæ corpori consentanea sunt patietur expers corporis Deus. Benevalere te optamus in Domino, beatissime Papa. Arius, Ethales, Achilles, Carpones, Sarmatas, Arius Presbyteri. Diaconi Euroius, Lucius, Iulius, Menas, Helladius, Caius. Episcopi Secundus Pentapolis, Theonas Africanus, Pistus.

Præterea in Epistola ad Eusebium Nicomediensem Arius hæc scripsit. |‡| < insertion from f 20v > ‡ Extat præterea pars^a[26] Epistolæ Eusebij Pamphili ad Alexandrum in qua reprehendit eum ob malam representationem sententiæ Arij in Epistola ejus supra memorata. Epistola sic incipit. Quanto labore et diligentia in has literas inciderim & Dein sic pergit: Arium ejus studiosos accusant hæ litteræ quod Filium ex non entæ instar unius omnium esse dixerint. Illi vero Epistolium attulerunt quod ad te scripserunt in quo fidem suam exponentes his verbis confitentur quæ sentiunt: Legis Prophetarum & Novi testamenti Deum ante sempiterna secula sibi filium unigenitum generasse, per quem et secula et omnia fecit. Generasse autem non [*^[27] videtur] sed in veritate propriæ voluntati substituisse immutabilem et inalterabilem creaturam Dei perfectam, veruntamen non ut unam creaturarum. Tua verò Epistola accusat eos quasi dixerint quod filius faetus, tanquam unus omnium: cum tamen hoc non dixerint sed aperte pronuncient, non ut unam creaturarum: Vide ne dederis statim illis occasionem ut ea etiam calumnienter, & assum{illeg}|a|nt quæcun voluerint. Iterum accusas eos quod dixerint quod qui est non existentem genuit Miror sanè si quispiam aliter dicere poterit. Nam si unus est qui est: manifestum est, quod ex eo genitum est omne quod est, est id post illum. Si verò qui est non unus sit: sed et filius sit qui est: quomodo eum qui est, qui est genuit? Sic enim qui est duo fuerint.

Per hoc tempus vel n|N|on multo post Arius ejectus pulsus est Alexandriâ et tunc scripsit Eusabio Nicomediensi^b[28] in hunc modū

Omnem adversus nos movet Machinam Episcopus Alexander Papa: adeo ut nos etiam velut impios urbe expulerit {illeg} \quia non assentimur istæ prædis publice prædicanti semper Deus semper filius –/ – Et quoniam Eusebius frater tuus Episcopus Cæsareæ & Theodotus [Laodecæe|eæ|] & Paulinus [Tyri,] Athanasius [Anazarbi,] Gregorius [Beriti] & Ætius [Lyddæ] omnes deni per Orientem episcopi exceptis asserunt Deum principij omnis expertem existere ante filium, anathemate damnati sunt exceptís duntaxat Philogonio Antiochiæ, Hellanico Tripoleos, & Macario [Hierosolymorum] hominibus hæreticis nec eruditis in fide, qui filium esse dicunt alter eructationem, alter projectionem, alter coingenitum. Quas impietates ne audire quidem possumus etiam si mille mortes nobis minentur hæretici. Nos verò quid dicamus et quid sentiamus < text from f 21r resumes > — Nos verò quid dicamus & quid sentiamus, {illeg} professi {illeg}{jam} sumus & nunc profitemur: Filium non esse ingenitum nec partem ingeniti ullo modo ne ex aliqua subjecta materia: sed voluntate & consilio substitisse ante omnia tempora & secula [πλήρης θὲος] {illeg} ^✝[29] plenum Deum unigenitum immutabilem, Et antequam gigneretur aut crearetur aut statueretur aut fundaretur, non erat Ingenitus enim non erat. Persecutionem patimur quod propterea quod dic|x|erimus eum esse ex non extantibus. Quod ideo diximus quia nec pars d|D|ei est, nec ex ulla subjecta materia. Ob id exagitamur, reliqua tu nosti.

<22r>

fidem nostram vobis exponimus. Est autem hujusmodi. Credimus in unum Deum, Patrum omnipotentem, visibilum omnium et invisibilium creatorem: & in unum Dominum Iesum Christum, Dei Verbum, Deum de Deo, lumen de lumine, vitam ex vita, Filium unigenitum, primo genitum omnis creaturæ, ante omnia sæcula a Deo patre genitum, per quam omnia facta sunt: qui propter nostram salutem incarnatis est, & inter homines versatus : qui passus est, & resurrexit tertia die : ascendit ad patrem & iterum venturus est cum gloria ut vivos judicet ac mortuos. Credimus etiam in unum Spiritum sanctum. Horum unumquem esse ac subsistare ceredentes: Patrem vere Patrem, Filium vere Filium & spiritum sanctum vere spiritum sanctum: sicut er Dominus noster cum discipulos suos ad prædicandum mitteret, dixit: Ite et|a|c docete omnis gentes baptizantes eos In nomine Patris & Filij & spiritus sancti. De quibus etiam affirmamus nos ita tenere at ita sentire & olim ita tenuisse & us ad mortem retenturos at in hac fide constanter permansuros esse, omnem impiam hæresim anathemate damnantes. Hæc nos omnia sincere at ex animo sensisse, ex quo nosmet ipsi nosse potuimus, at etiamnum sentire & loqui verissime coram omnipotente Deo & coram domino nostro Iesu Christo testificamur, parati certissimis probationibus ostendere & nobis persuadedre nos præteritis etiam temporibus ita credidisse, at ita prædicasse.

Cùm hæc a nobis, pergit Eusebius, fides esset exposita, nullus erat contradicendi locus. Sed et Imperator ipse noster Deo carissimus eam rectissime conceptam esse primum omnium testatus est : at ita sentire se affirmavit, cunctos hortatus est ut ei assentirantur at subscriberent, {illeg} una duntaxat voce consubstantialis adjecta. Quam quidem vocem ipse quo interpretatus est, asserens consubstantiale a se <23r> dici non juxta corporis affectiones ; ne per divisionem, aut per sectionem quandam filium ex patre subsistere. Fieri enim non posse ut materoiaæ expers natura & intellectualis at incorporea corpoream ullam affectionem admittat : sed divinis arcanis rationibus id esse intelligendam. Illi v Ac sapientissimus Imperator ita tum philosophalus est. Illi vero occasione vocis illius consubstantialis hujusmodi formulam conscripserunt. Credimus in unum d|D|eum Patrem omnipotentem, omnium visibilium et invisibilium Creatorem: & in unum Dominum Iesum Christum, filium Dei, genitum ex patre unicum, hoc est ex substantia patris: Deum de Deo, lumen de lumine verum Deum verum de Deo verum, genitum non factum: consubstantialem Patri, pro quem omnia facta sunt, quæ in cælo \sunt/ et in terra.Qui propter nos homines & propter nostram salutem descendit, incarnatus & homo factus est, & passus. Qui resurrexit tertia post die : ascendit ad cælos, venturus est ut vivos judicet ac mortuos. Et in spiritum sanctum. Eos autem qui dicunt : Fuit aliquando tempus cum non esset & antequam gigneretur non erat: vel quod de non extantibus factus sit : aut qui ex altera substantia vel{illeg} essentia dicunt esse filium Dei, aut creatum, conversioni aut mutationi obnoxium, anathematisat sancta Catholica&Apostolica Ecclesia. Euseb. apud Socr. l. 1. c. 8.

Hanc autem fidei formulam Hosius concepit (Athanas. ad solit. circa {illeg} med. p 387) Hunc enim, I cum comitatum secutus esset, Imperator colebat & amabat plurimum (Socr. l. 1. c. 7) erat multo omnium sermone celebratus (Euseb. vit. Const. l. 3. c. 7.) Vnde cum Romani Pontificis Legato duo, qui non erant Episcopi, primum locum in Synodo tenere non posseat, huic primus defertur : ut constat ex subscriptione ejus quæ in primo loco reperitur (Socr l. 1. c. 13.) Tanta autem erat hujus viri influentia in Episcopos tanta ejus acutoritas apud Imperatorem ut Synodus determinationem ab maxime videtur accepisse eo maxime acceperit; quemadmodum ^✝[30] Severus testatur, dicens quod Nicena Synodus ab eo <24r> auctore \illo/ confecta habebatur.

Cum igitur propositis his Symbolis, ImEpiscopi de dogmate fidei disputare caperunt, Imperator ea quæ ab utra parte dicerentum leni {illeg}|{ac}| placido {aninio} auscultabat: Et his quidem assentiebatur, illos a contentione revocabat: cum singulis benigne loquens. Tandem om{illeg}|n|es Episcopa|i| inter se consenserunt & filium Patri consubstantialem esse decreverunti. Soli inter eos septendecim fuisse dicuntur, qui initio quidem opinioni Arij comprop|b|arunt plures tamen ex illis ad eam sententiam quæ omnibus simul placuerat illico, se transtulerunt.

Cùm igitur præfatum fidei Symbolum proponeretur, Imperator, ut ex Eusebio audivistis, omni artificiorum genere, blanditijs argumentationibus, interpretationum subtilitate, supplicationibus, &, quod majus erat, tacito exiliorum metu reluctantes ad subscribendum adegit. Pauci {illeg} verò fortiter restiterunt: qui tamen \quidem/ tam pauci erant, ut præ concedentium multitudine Eusebius eos pro nullis haberet: nempe septendecim numero: licet et horum pleri paulo post quadantenus concesserint concedentus exilium evaserint.

Cæterum de horum numeris diversæ sunt opiniones ^✝[31]Hieronymus vult omnes subscripsisse & a Synodo susceptos fuisse etiam Arium ipsum : & quo hoc comprobet provocat ad Acta Synodi. Sed fallitur egregie. Nam, præterquam quod Acta Synodi aliter se habent, Valesius quod {illeg} Arij receptio contigit post exilium Nicænum (ut in sequentibus patebit:) ^✝[32]Valesius contra Hieronymum et ejus sequaces disputans, ex epistola consilij, ipsius Nicæm ad Alexandrinos, abunde salis demonstravit Arium cum alijs quibusdam exulasse.

Alij opiniantur duos tantum ex Episcopis Secundum & Theonam exulasse, Marmoricæ & Secundum Ptolemaidos exulasse : quæ conjecture|a| ex epistola Synodi ad Æ|A|lexandrinos, ubi hi duo solummodo nominantur, nata videtur : cum tamen Synode hic propositum esset, ea sola commemorare quæ ad Diœcesise Alexandrinam spectabant. Ad Theonam et <25r> Secundum ✝^[33] Socrates addit Eusebium Nicomediæ, Theogonium Nicææ, et Marim Chalcedonis, eos jam exulasse docet qùod vocem homousij amplecti nolle{illeg}t. Sed {illeg} f Sed fallitur. Iam \Eusebius & Theogonius/ non jam exularunt sed postea, id non propter vocem homousij sed alij|a| de causa, ut mox dicetur. |Maris tamen jam exulasse videtur|

Cæterum missis conjecturis eorum qui non viderant Acta Synodi \praetermissis/ veritatem ex ipsis Actis potius depromamus. De his testis esse potest Rufinus, quem, præter ea quæ ex alijs dedicerat, ipsa etiam Acta vidisse, ex eo satis constat quod in Historia sus Syno Canones Synodi abbreviavit. Is autem rem sic gestam narrat. ^✝[34] Decem, ait, et septem soli tunc fuisse dicuntur quibus Arij fildes magis placeret, extrinsecus creatum Dei filium ex nullis substantibus et non ex ipsa Patris Deitate progenitum confirmandes. Defertur ad Constantinum Sacerdotalij|s| Concilij sententia. Ille tanquam a Deo prolatam veneratur. Cui siquis tentasset obniti velut contra divina statuta venientem, in exilium protestatur acturum. Sex ita soli cum Ario se patiuntur expelli, reliqui vero undecim, cos|n|siliointer se habito, adquiescunt ad subscribendum manu sola, non inquit, non mente. Cujus simulationis auctor præcipùe extitit Nicomediæ Episcopus Eusebius. Ita Rufinus. ^✝[35]Nicetas verò expressè loquitur. D{illeg}Ex actis, Synodi inquit Synodi quæ passim circumferuntur, constat septendecim. Episcopos una cum Ario defecisse, quorum sex in ejus hæresi persteterint,undecim autem palinodiam canentes, manu quidem subscripserunt, animo vero non item. His præturea conforme est quod Sozeomenes lib 1 c 20 scribit: nempe quod solòs septendecim initio opinionem Arij comprobasse runt, plurus tamen ex illis ad alteram sententiam illicò se transtulisse. < insertion from from the end of the line > Vide et Gelasium Cyzicenum qui nominatim recenset septem \novem/ Eusebium Nicomediæ, Theogen̄ Nicææ, Marem Caledonis, Theodorum Heracleæ Menophantum Ephresi, Patrophi <25v> lum Scythopolis, Narcissum Neronidis, Thenoam Marmoricæ & Secundum Ptolemaidos & addit alios octo fuisse, & ex his {illeg}\omnibus/ undecim tantum subscripsisse, cæteris sex exulantibus.

< text from f 25r resumes >

Nomina istorum sex vel septendecim nemo prodidit. ignorantur, præter Theonam et Secundum. Imo hi duo excipiendi videntur ex eorum numero, siquidem prius depositi et excommunicati fuerint, adeo nec e numero <26r> esse patrum Concilij, quales erant hi septendecim, aut cum eis communicare, aut vel nomen episcoporum apudeos obtinere potuerint, nisi fore respectu dignitatum quas prius amiserant.

Sex igitur exularunt, præter Theonam et Secundus Quod{illeg} autem ad reliquos undecim attinet, cum Eusebius \Nicomedienses/ dux eorum extite{illeg}vit, ^✝[36] suo efficiens consilio ut cæteri subscriberent: non dubium est quin omnes subscripserint eadem lege et conditione. \♀ pag prec/ < insertion from f 25v > pag.seq ♀ Quomodo autem hi subscripsere Eusebius et Theogonius (qui fuit etiam ex undecim,) in ^✝[37] Epistola sua ad Episcopos describunt. Significamus vobis, inquiunt, nos et in fide unanimes conspirasse et notione. homousij diligentur examinata, omni studio in pacem incubuisse, nullam unquam hæresin seculos. Cum ob securitatem et tranquilitatem ecclesiarum ea suggessissemus quæ nobis in mentem venerant veniebant & eos quibus a nobis satisfieri oportebat confirmassemus, fidei quidem subscripsisse, anathematismo vero noluisse subscribere. Quæ verba sic se habent ac si Eusebius et Theogonius dixissent. Cum aliqui \nobiscum/ superessent qui nollent subscribere, et notione homousij diligenter examinata, ob pacem ecclesiarum ea suggessissimus quæ nobis in mentem verniebant, nempe ut fidei tandem subscriberemus licet non anathematismo, at alios \socios nostros quibus a nobis satisfieri oportet/ in hac sententia confirmassemus : fidei quidem subscripsimus, anathematismo non item. < text from f 26r resumes > At Eusebius qui fuit ex (ut et Theogonius, qui fuit etiam ex undecim) subscripsit quidem formulæ fidei non autem anathematismo qui in calce fidei habetur. Hoc ex sequenti Eusebij et Theogonij epistola ad episcopos manifestum erit. Quare hi undecim non subscripserunt Anathematismo sed solu formulæ fidei. Quod et ex actis Synodi confirmatur. Nam unde quaso in Actis istis hi undecim a cæteris distinguerentur nisi a diversitate subscriptionum ? licet in exemplaribus quæ tempore Nicetæ passim fere circum ferebantur probabile sit subscriptiones istas non integras extitisse, sed sola forte nomina Episcoporum sub diversis titulis brevitatis gratia disposita.

Hoc etiam de istis undecim observare videor, quod non suscripserint eadem die cum cæteris. Illos Imperator suaviter aduxit ad subscribendum : hi postea metu exilij cesserunt. Id enim ex modò citato Rufini loco colligitur: ut ex|t| ex ^✝[38] Epistola Constantini ipsius ad Nicomedienses, ubi in Eusebium, {illeg} quem tum mittebat in exilium, sic iratus invehitur. Quoniam, inquit, de hoc ipso Eusebio livitati vestræ pauca dici oportuit, meminit patientia verstra Synodum in urbe Nicaæa fuisse celebratum. – Eusebium verò cum quanta putatis còncursatione, utpote ab ipsa conscientia convictus, quanta cum ignominia, confutatæ undi falsitati patrocinatus est : nunc diversos homines \clam/ ad me clam mittens, qui pro ipso orarent : nunc auxilium aiquod a me postulans, ne tanti sceleris convictus honoris sui gradu depelleretur. Addit et ^✝[39] Philostorgius Eusebium cum suis subscripsisse suadente \cùm/ Con <27r> stantina soror Imperatoris hoc consilium eis suggessisset. At ista concursatio, istæ supplicationes mediatorum supplicationes clam factæ, istud Consilium Constantinæ fieri non potuere in medio Synodi. Vt post excessum Imperatoris factæ fuerint necesse est. Ab eo igitur tempore Eusebius cum cæteris cum multitudo \jam/ cesserat, Eusebius exilium sibi {caet|s|i} paucis qui supererant metuens Imperatorem sollicitare capit, ac tandem Constantinæ auscultans, obtinuit per mediatonem amicorum, ut non exularent quotquot fidei tantum subscriberent; & tunc demum cum alijs decem ex septendecim qui hactenus reluctati sunt, fidei sole|i| subscripsisse.

Ex his coarguitur opinio illa vulgeris, quæ non multo post Concilium ilud obtinere cæpit & us hodie receptaest, quod \ab initio/ non nisi septendecim circiter \reperti sunt in hoc, Concilio qui/ ab Ario stabant in hoc Consilio C.

Ex his coarguitur opinio {illeg} vulgaris quod ex patribus concilij hujus soli septendecim reperti sunt qui ab Ario sta|e|terunt. Hi soli {illeg} quidem diutius steterunt vel potius perstiterunt : neutiquam condemnationi ejus sed fidei homousiane tantum subscribentes. At horum numerum præ multitudine{illeg} eorum qui prius cedentes tam anathematismo quàm fidei subscripserunt, Eusebius pro nullo habuit. ^✝[40] Describens enim ea quæ gesta Imperatoris in Concilio, ait : Alius Imperator argumentis presuadet, alios orat et flectit, eos qui recte dixissent laudibus afficit & universos ad concordiam incitat ; donec tandem eos concordes in omnibus de quibus antea certabatur, \et consentientes effecit/: adeo ut unius fidei consonantia apud omnes obtineret. Ita ille : licet septendecim eo tempore superessent quos Imperator non posset ad concordiam deducere. Nequeo \Rufini/ igitur salis mirari \igitur &/ Recentiorum igitur oscitantiam salis mirari nequeo ; qui præter hos septendecim, neminem prorsus Eusebiana|u|m fuisse animadvertunt. An, Eusebiam omnes tam fortitur se gesserint ut nemo prorsus eorum Anathematismo subscripserit ? An septendecim contra trecentorum vociferatus multorum dierum disputationem fixo pede sustinere potuerint ? An ad hos paucos comprimendos opus <28r> fuerit solemni illo. Imperatoris consessu & moderatione? Certe multitudo erat quam Hosiani, \etiam Imperatorijs fulti influentijs/ vincere {illeg} opprimere non potuerunt, quam Iideo Imperator \ipse/ suo signam congressu judicabat. His cedentibus, reliquos septendecim desc>|p|ectui habuit et solo exilio coercendos esse duxit. De his igitur non de septendecim intelligendes est Socrates

Nomina \horum/ Episcoporum quatenus ab illis alterius partis distinguuntur, perpauca supersunt. Inter primos numerandes videt \est/ Eusebius Cæsariæ. quippe qui \Hic enim/ non erat e septendecim Sed {illeg}soleani illo die quo Imperator res Synodi modera moderatorem in Synodi sedebat, \ipsi/ cessit sedebat in Synodo, cessit {ipsi} & \sed cum primis cedens coram Imperatore/ tam anathematismo quam fidei subscripsit ut ex sua ipsius epistola mox audietis. Philostorgius nominatim recenset viginti duas \duos/ Episcop{illeg}|o|s \{en principius} præter secundum et Theonam/ qui Ario patrocinabantur in hoc Concilio, quorum ples majorem partem \pleros/ probabile est non fuisse ex septendecim. His alij addi possunt, ut Menophantus Ephesius (The od. l 1 c 7 & l 2 c 8) quem et inter principes Eusebianorum Athanasius \& Sulpitius/ numerat|n|t. Theodorus Heracleæ {illeg} (Gelasius Cyzic)|{æe}| l 2. c 7) quem itidem Theodoritus (l 2 c 8) \itidem/ numerat inter principes Eusebianum Præter istos, ait ✝^[41] Gothofredus, et alij memerantur, et in his Menophantus Ephesius (Theod l 1 c 7) quem et inter principes Eusebianorum Athanasius numerat.

< insertion from f 27v >

His adde Melitium qui {illeg}|Sy|nodo interfuit et subscripsit. Huc|inc| enim cum suis Arij partes f ab initio fovisse et cum adversus Alexandrum fecisse scribunt Socrates lib 1 c 6 & Nicephorus lib. 8 c 11, \& 46/ Vnde et Socrates lib 1. c 9 eundum Hæresiarcham vocat. Athanasius tamen quo Meletianos convelleret, in Apollogia 2^da commentus est eos non nisi post Synodum Nicænam ad Arij partes se contulisse. Et Athanasium secutus {illeg} \videtur/ Epiphanius

< text from f 28r resumes >

De numero omnium¹ Episcoporum⁴ utrius² partis³ variæ sunt sentientiæ. Scriptores quidam Arabici ponunt ultra duo millia & amplius: ex quibus volunt solos 318 in fidem homousianam conspirasse. Sed hæc sententia nulli|a| habet \innititur/ fundamente in Historia. Athanasius & ejus sequaces ponunt 318. Imperator ^✝[42] Constantinus volundo numero 300 {illeg} ^‡[43] Eustathius Antiechenus 270. ^‡[44] Eusebius Cæsareæ de vit. Const 250. Alij plures alij his pauciores, alij plures. Sed Eusebio et \Constantino,/ Eustathio mages fidendem est \Et Eusebia/ qui ipsi Consilio interfuerunt magis fidendum esse videtur, NamConstantinus

Videamus jam quo sensu Patres subscripserunt. Nam q et de hac disputatem. Et fortè Eusebius posuet|r|it solos Episcopos, Eustathius adjecerit \etiam/ Legatos absentium episcoporum quales erant duo (Nam alij \quidem/ præter Pontificem Romanum Legatos miserunt \ad Conciliū/ & {illeg} nominatem Episcopos Byzantij:) Constantinus autem \proximo/ rotundo numero usus {illeg} fuerit. Quanta fides Athanasio debetur, ex sequentibus patebit.

<29r>

Ex altera {parte} \Eorum verum qu{illeg} {preter Alexandria} ad {Rozsere}/ principes erant Hosius (Sabellianus ut ex sequentibus \Concilio Sardicensi/ patebit,) Alexander Eustathius Ant Episcopos Antiochiæ (postea depositus ob Sabellianismum (Socr. l 1. c 24.) stuprum et tyrannidem (Theod. l 1 c 21. Philostorg      ) & contumelias in matrem Imperatoris (Athanas. ad Solit. sub initio). Deinde) Macarius Hierosolymorum \repertor crucis per miraculum (Rufffin. l. 1. c 7,8) et Sabellianus ut |Alexander Thessalonicæ & Protogenes Sar{illeg}dicæ (Sabelliam ut ex Concil. Sardicensi patebit.)| ex Concilio Sardicensi patebit/, Marcellus Ancyræ quæ caput est Galatiæ (postea depostitus ob Hæresin Pauli Samoseteni. Socr l 1 c 36) Paphnutius Thadbaidos, Spiridiou Cyprius, Iacobus Nisibenus, alij (Principes Monachorum) alij. Quibus \ut coadjutorem egregium/ adde Athanasium Diaconā quem Alexander Nicæam secum duxit, ut in Concilio ad jumento illius uteretur (Socrcr l 1 c 15) qui facto ubi fortiter contra Eusebianos dimicabat (Socr l 1 c 8) æ Alexandri aderat consilijs, senem quamplurimum juvans (Ruffin l 1 c 5) {illeg}qua|i| tempore \exinde/ maxima pars hujus disceptationis haberi cæpit (Socr l. 1, c. 17) AcDe q{illeg}\q{illeg}|u|o/ ^✝[45] Concilium Alexandrinum, annis abhinc quatuordecim episcoporum {illeg} octoginta quos ipse \Athanasius/ quatuordecim abhinc annis \ex omni Ægypto/ congregavit, perhibe{illeg}t hoc testimonium. Cùm Arius, inquiunt, ab Ecclesia per Alexandrum, ejectus esset et Eusebiani multis adhortationibus Alexandro scriberent ne Arium extra Ecclesiam relinqueret, Alexander autem nollet recipere Eusebiani in Athanasium ejus Diaconum \iras/ convertunt. Postquem Ex quo, cùm eum assiduum esse apud Alexandrum & in pretio habere curiosè ad animadverterent, at ejus pro Christo pietatem in Synodo Nicæna, ubi cum magna libertata contra Arianorum impietatem disseruerat, experti essent eorum odium in immensum crevit. Vbi autem Deus eum ad Episcopatum provexerat veterem jam olim malitiam refoventes – modis omnibus conjurationem in eum coquebant. Hæc illi : ex quibus quisquam fal|c|ic|l|e collegerit tardum, senem tota hac disceptatione |se| consilijs hujus juvenis se credidisse: ita ut Eusebiani non tam cum Alexandro quàm cum Athanasio sub persona Alexandri cond|t|enderint: Vnde disctinctionis gratia propugnatores ejusdem sententiæ non immerito Athanasianos vocitemus quin et Athanasium, eùm disputator esset acerrimus longe omnium acerrimus, in disputatione illa initiali \inter clericos Alexandrinis/ qua Alexander ex <30r> fluctuante moderatore factus est tandem Athanasianus, non minimas partes egisse.

Vdiamus tandem quo sensu Patres utrius partis subscripsere consenserunt & eidem fidei formula subscripserunt. consenserint in fidem Homousij, & eidem Symbolo subscripserint.Sensus autem Athanasiorum e|(| nam hoc nomine, distinctionis gratia {illeg} propugnatores is hominis istius partis deinceps {illeg} vocabo \hos/ ab alteris deinceps distinguam) ex ipsius Athanasij scriptis optimè colligetur. H

Hic igitur in Oratione contra Gentis ^✝[46] sub finem, ut et in altera De incarnatione Verbi itidea ^✝[47] sub finem, disputat quasi Verbum \seu filius/ esset propria & unica mens & sapientia patris, ita ut siquis neget Patrem condidisse & jam gubernare mundum per hoc Verbum, is statuat mundum sine ratione & mente consistere & rationem a rerum natura excludat. Rursus in Epistolâ ad Serapionem ^✝[48] Epistola de Synodo Nicæna Facultates Patris prædicat esse filium. Si, inquit Ratio et sapientia et Virtus Dei est Christus, hæ autem ^✝[49] facultates esse Dei existimandæ sint : sequitur omninò si filius factus sit, fuisse quando non erant hæ. Erat igitur tempus quando Deus his carebat, quod absurdissimum est. Et paul ^✝[50] ante accusat Eusebianos quasi Deum aliquando ἄλογον fuisse statuerent asse{illeg} \dum reasserunt/ fuisse antequem. Erat Verbum. Et rursus ^✝[51] Epistola ad Serapionem de Verb Filio, ita scribit. \disputat contra Eusebianos/ Si Fons, inquit, & Lux et Pater est Deus, nefarium dictu est τὴν πηγην ξηράν fontem exaruisse, aut Lucem sine scripsa, vel Deum sine λογῳratione fuisse ἵ να μὴ ἄ σοφος καὶ ἄλογος καὶ ἀφήλγης ᾽ῇ ὁ Θεὸς, ne Deus insipiens & irrationalis &|a|c tenebrosus habeatur. Idem argum Idem argumentum sæpe repetit in {illeg}|q|uin Orationibus contra Arianos, ubi et alia multa in eundem sensum passim occurrunt. In ^✝[52] Oratione prima, accusat Arianos \Eusebianos/ quod statuunt aliud esse in Patre proprium λογον \verbum/, aliam <31r> coeternam sapientiam in qua Verbum istud fecit. Deinde sic argumentatur. Si, inquit, alia est sapientia in Patre præter Dominum, etiam sapientia facta est in sapientia. Quod si sapientia est Verbum Dei, sequitur Verbum in Verbo factum esse et si verbum Dei et|st| filius sequitur etiam filium in filio factum. Qua igitur ratione locutus est Dominus Ego in Patre et Pater in me, si sit alius in Patre in quo et ipse Dominus factus est : aut quomodo Ioannes, eo omisso, de isto refert; Omnia per ipsum facta sunt et sine ipsum factum est nihil. Hæc ille : \quibus/ Similia multa habet in sequentibus orationibus. In ^✝[53] o|O|ratione autem tertia reprehendit Eusebianos quod distinguunt inter λόγον & νοῦν verbum {illeg} filium & mentem internam patris. & ^✝[54] paulo post dicit: Vnius Dei una est Imago, unicum\s/ Verbum \λόγον/, unica sapientia. Quapropter admiror, pergit, cur isti, cum unus sit Deus, plures secundum sua excogitata Imagines Sapienta|i|as & Verba \λόγους/ introducunt, & [præter illud|m| unicum] aliud|m| dicunt esse propri-rum & naturale{illeg}|m| λόγον Verbum seu {illeg}entem λόγον patris in quo filium procreavit. Et^[55] paulo post Eusebianos sic reprehendit. C|D|ùm nobiscum, inquit, depugne|a|nt, eo quod asserveremus semper Dei Verbum fuisse, ipsi quo suorum obliti, sapientiam cum Deo increatam coexistere dicunt. Ita per omnia in tenebris volutantum dum et veram Sapientiam abnegatam volunt & eam quæ non est indagant. Iterim Oratione quarta ^✝[56] sub finem \contra Arianos filium voluntate patris genitum abstruentes/ hæc fatus est. |X| < insertion from f 30v > X Quocirca Dei vo{illeg} \Dei voluntas/ quam h|d|e eum regeneratis omnibus \juxta et/ de simul conditis habet, inest in Verbo, in quo quæcun visa sunt et facit et regenerat :|.| At hoc iterum Apostolus indicat scribens at Thessalonicenses : Hæc est enim voluntas Dei in Christo Iesu erga vos. Iam vero si ni quo facit in ipso est et voluntas, in Christo autem inest Patris voluntas, quonam pacto potest ille voluntate esse genitus. Si enim ipse uoluntate, ut vos dicitis est genitus, necesse est voluntatem de eo susceptam eam quæ de eo fuit voluntatem in alio quodam verbo constare, per quod et ipse sit genitus. Demonstratum enim est Dei voluntatem non in ijs. Et postea. Dicit Solomon &c < text from f 31r resumes > Dicit ^✝[57]Solomon, Deus Sapientia funda vit & terram et præparavit {illeg} cœlos in prudentia. – et ut ^✝[58] Apostolus scribit Thessalonicensibus: ^✝[59] Voluntas <32r> Dei in Christo Iesu est. Est ergo filius Dei ipsum Verbum et sapientia, ille est prudentia et viva voluntas, in eo volunta patris, ille veritas et lux et potentia patris est. Quod si sapientia et prudentia est voluntas Dei, et filius est illa ipsa sapientia, per consequentiam qui dicit filium esse voluntate patris, perinde loquitur ac si diceret sapientiam in sapientia conditam et filium in folio factum et Verbum per verbum creatum. Cæterum illud cum Deo pugnat, illius scripturis adversatur, siquidem non voluntatis sed ipsius paternæ substantiæ proprium splendorem & characterem filium prædicat his verbis: Qui cum esset splendor gloriæ & forma substantiæ ejus.^[60] — Et paulo post. Rectè dixeris Patrem diligere et velle filium & filium diligere et velle patrem, non tamen ut filius dicatur effectus voluntatis (ne Valentiniana hæresis immittatur in Ecclesias|m|) sed viva voluntas & vere naturalis filii|u|s quasi lucis splendor. Ita enim Pater dixit Eructavit cor meum verbum bonum. Filius etiam Ego in Patre et Pater in me. Si autem verbum est in Corde, ^✝[61] ubi voluntas? & si filius est in Patre, ubi rursus voluntas? Et si ipse Voluntas est quomodo voluntas in volund|t|ate fuerit? absurdum id quippe ne scilicet etiam Verbum sit in verbo & filius in filio & sapientia in sapientia, quemadmodum sæpius jam diximus. Omnia enim patris filius est, et nihil in Patre ante Verbum, sed in Verbo voluntas et per verbum ea quæ sunt Voluntatis in opud consummantur. Rursus in Oratione quinta, cum Eusebi <33r> ani objicerunt internam sapientiam Patris pertinere ad Patrem sicut sapientia hominis ad hominem, nec posse a Patre distingui, adeo eos qui putant filium esse hanc sapientiam confundere eum cum Patre, \& sic./ in hæresem Sabellij incidere; ^✝[62] Athanasius inter alia respondet: Non est pro gentilium opinione idem sapiens et sapientia, aut idem pater et Verbum. – Adversatur huic opinioni sacrarum literarum constitutio quæ Patrm & Filium, sapientem et sapientiam, Deum et Verbum agnoscit. Hæc et alia multa ejus generis in isitis Orationibus occurunt. Sed Athanasij mens ex allatis abunde satis innotescit.

Iam verò cum Alexander fuerit Athanasio conjunctissimus non mirum est si et ipse eadem senserit. Hunc enim eadem sensisse constat ex Epistola quam per orbem misit, ubi describendo hæreticas opiniones Arianorum, inter alias hanc recenset. Christus, inquiunt, abusive \catachrestice/ dicitur Verbum at sapientia : quippe cùm et ipse extiterit per proprium Dei verbum & per sapientiam quæ in Deo est, in qua Deus tum cætera omnia tum eum ipsum fecit. Deinde in{illeg} eadem Epistola hanc eorum sententiam sic refellit. Si filius, ait, estλόγος καὶ σοφία ratio et sapientia Dei, quomodo fuit tempus cùm non esset? Perinde enim est ac si dicerent Deum aliquando ἂλογον καὶ ἂσοφονirrationalem et insipientem fuisse. Hæc Alexander in ipsa Epistola circulatoria, cui Episcopi ejus partis, ut supra ostensum est, subscripserunt , anteq{illeg}\quam/ conventione{illeg}|r||unt| |in| Synodò|o| Nicænà|á|. Cùm igitur et illi omnes huic opinioni subscripserint, constat hanc fuisse communem <34r> omium sententiam. Quinetiam Imperator Constantinus eandem doctrinam ab Episcopis hauserat. Nam in Epistola \contra Arium/ quam proxime ante Synodum Nicænam per singulas {illeg} totum Imperium promulgari curavit, sic Arium reprehendit Vnum dicis Deum: habes ejusdem nae sentitæ. Sic igitur sentias. Ejus essentiæ λόγονet principij et finis expertem λόγονesse dicis : eo contentus sum ita crede. Siquid præterea adjungis, id tollo. Siquid ad impiam separationem fraudulenter consuis, id nec videre nec intelligere me confiteor

Ex collatis igitur his omnibus constat hocfuisse totius disputationis fundamentum. Asse{rite} Asse{rie}tat Arius inter disputandum, duos fui esse patris λόγους, \sive/ dus|a|s sapientias : unam ingenitam, a qua Pater denominatur sapiens alteram genitam : illam a qua Pater denominatur sapiens, hanc in illa sapientia genitam : illam attributum patris, hanc subsantiam proprijs attributis præditam : illam proprie ac juxta usum vulgarem vocis dictam sapientiam & λόγον, hanc catachresticè sive præter usum \istum/ vulgarem vocis sic dictam: illam Deo patri essentialem ita ut ab eo distinguinequeat, hanc a Patre diversam, & paterna virtute subsistentem : illam sine quo Pater non est ens completum & perfectum, hanc non pertinentem ad completionem et perfectionem patris, sed ab ejus natura completa et perfecta distinctam, quatenus Deus totus & integer genuerit Deum totum & integrum perfectus perfectum, completus completum.       Alexandro igitur hæc doctrina de duabus sapientijs a{illeg}|c| duobus λόγοις Dei paradoxa visa est, ejus tarditati \eadem/ offendiculum peperit. Essentialem illam \Deo/ sapientiam negare non potuit. Alteram igitur it tollendam, et solam illam quæ Deo essentialis est agnoscit. Negat filium Dei qui ab attributis paternis diversus est, qui unicus est filius vere genitu{illeg}|s|, & paternis attributis quæ non <35r> sunt genita tribuit nomen filij, distinguens inter Deum et attributa ejus, et ex unico Patre conficiens duos Patrem et filium, quasi Deus esset pater attributorum.

Hoc igitur fundamento quod filius sit ista Dei sapientia qua Deus sapiens est, iste λόγος quo intelligens est, qui adeo ad essentiam vel substantiam patris pertinet, statuerunt \Patres/ Athanasiani in hoc Concilio, filum esse consub coessentialem sive ὁμοού|ύ|σιον patri. / |Hoc inquam commune fuit fundamentum Patrum ♁ istius| < insertion from f 34v > ♁ istius partis ut ex prǽvijs subscriptionibus patet. Sunt autem alia quædam ad Homousion spectantia in quibus suspicor hos patres int minus inter se convenisse. Nam cum sententia illa quod filius sit interna et essentialis sapientia Patris quam nos Attributium dicimus, fundamentum fuerit errorum Sabellianorum Samosatenorum et id genus similium Hæreticorum qui confundebant filum cum Patre : fieri non potuit quin istiusmodi Hæretici animadvertentes fundamentum suorum dogmatum ab Alexandro strui, confluerent ad ejus defensionem : præserim cùm in ejus epistola Encyclica cui sub initio subscribendum erat, nihil reperiretur quod eorum sententijs apertè contradicerat. Apertè dico: nam aliquid \satis/ insinuatur eorum sententiæ contrarium. Scilicet inter errores Arij Alexander hunc recenset \quod discerat/: οὔτε δὲ ὅμοιος κατ' οὐσίαν τῷ πατρί έστιν, Filium non esse similem patri secundum substantiam. Dein contra sic disputat πῶς ἀνόμοιος τῇ ουσίᾳ τοῦ πατρὸς, ὁ ὢν ἐικὼν τελέια,καὶ απαύγασμα τοῦ πατρός, καὶ λόγον, ὁ ἐμὲ εω{illeg} Quomodo sus|b|stantia dissimilis est patri cùm sit imago perfecta & splendor patris, cum ipse dicat, Qui videt me videt patrem? [i.e. in imagine] i. e. in imagine. Alexander hic non culpat Arium quod filio propriam tribueret ὑσίαν, sed quod hanc statueret paternæ dissimilem, et e contra pro similitudine ὑσιῶν non pro identitate disputat. Dissimitudini {sic} enim ὑσιῶν non opponit illud Ego et Pater unum sumus \in quo unitas fundari solet/ sed hoc, Filius est Imago Patris. Vnde et in Epistola ad Alexandrum Byzantij sæpius vocat filium ὑπόστασιν : Υπόστασις enim et ὑσία eo {illeg}|t|empore idem significabant. || < insertion from the right margin of f 35r > Fili Patrem etiam et Filium vocat ἀλλήλων ἀχώριστα πράγμτα δύο, duas res a se mutuò inseparabilis, & τὰς τῃ ὑποστάσει δὺο φὺσεις duas quod substantiam naturas. Alexander it Quintetiam dicta Servatoris Qui videt me videt patrem, et Ego et pater unus sumus, in quibus scilicet unitas <35v> unitas {sic} substantiæ fundat{illeg}|ri| solet, {illeg}|in| Epistola ad Alexandriè Byzantij {illeg} exponit de similitudine non de unitate. Quod satis ostendit \eum/ de unitate illa nondum cogitasse. Sic enim scribit Dominus dicit, ait, Ego et Pater unum sumus non quo scripsum patrem renunciat, nec quo duas substantiâ naturas unam esse demonstret : sed quoniam Patris filius expressam Patris similitudinem exactissimè servat, quippe qui per omnia similitudinem ejus a natura impressam habeat sit imago Patris nulla in re dissimilis & primitivi exemplaris expressa figura. Vnde etiam Philippo tunc videre cupienti Dominus abunde commonstra. d|D|icenti enim, Ostende nobis Patrem, respondet, Qui vidit me vide|i|t & Patrem. Quippe cùm per purissimum & animatum speculum divinæ imaginis ipse conspiciatur Pater. Ita Alexander ; p{illeg} utrum locum de similitudine exponsens, & priorem regans de unitate \naturæ/ exponi : Quod singulariter expendendum est. Hanc Similitudinem Alexander sæpe{illeg} inculcat, de unitate vero ne verbum quidem habet. Omnimodam tantum asserit similitudinens eam non æqualis ad æqualum sed minoris ad majorem. Non est ex minoritate hanc \plenam/ similitudinem {illeg} colligit in eadem Epistola hoc modo. Est, inquit, filius Imago Patris exactissima & in nullo discrepans. Quippe liquet eum imaginem esse plene omnia continentem quibus maxima similitudo, sicut ipse Dominus docuit cum ait : Pater ma{illeg}|j|or me est. Ita ille quasi: dicere vellet neminem nisi magnum aliquem Deo simillimum se|i|c se cum Deo conf{illeg}erre potuisse. Et quamvis \qlibi/ filium hoc solo vult inferioruem esse Patre quod non sit ingenitus, hanc tamen inæqualitatem non tantum nominis & relationis esse confessus est sed et naturæ ipsius ; quatenus scilicet substantia quæ per alia substantiam subsistit, natura sua inferiorem esse oportet quàm alia illa substantia quæ propria vi et natura subsistere potis est. Etenim in eadem Episola ad Alexandrū Byzantij scribit : multum interesse inter Patrem ingenitum et res ab illo creatas ex nihilo tam rationales quàm rationis expertes, ὧν μεσιτεύουσα φύσις μονογενὴς, inter quæ media est natura uningenita.

Alexander ita a doctrina Eusebianorum duas confitentium inæqualis & similes substantias nondum pla|e|ne recesserat, sed dum d|h|os fugere conatus est in Sabellianismum ex parte tantum inciderat, & utrius sententiæ terminos contradictorios inter senectendo, mediam quandam doctrinam composuerat, nomen substantiæ divinis tribuens attributis, & sic Deum unum simplicissimum in duas substantias <36r> Iterea substantias {sic} distinguens.

Alq{illeg}_stamen \eóm/ qui Alexandro adhærebant alitur sensisse supra insinuavi. Eustathius Antiocea{illeg}|iæ| Sabellianus erat Marcellus Ancyra {illeg} Samosatenus hoc est quod uter de Deitate idem sentiebat, \in doctrina/ de incarnatione tantum discre{illeg}pantes. Idem præterea sentiebat Hosius ut ex Concilo Serdicent|S|i manifestum est cui scilitet hic præsedat \ista Hosius moderabatur/ quod p{illeg}d|a|tris & filij \& ssti/ unicam const{illeg}|it|u{illeg}|ebat| ὐσίαν, unicam ὑπόστασιν {illeg} Eam {illeg} esse ὑπόστασιν filij quæ sola est patris. Vnum sine altero ne nominari quidem posse. Filium esse {illeg} δύναμιν & \patris/ λόγον patris \illum esse filium illum/ præter {illeg}|qu|em non est alius,. \sapientiam item/ Hunc /Deum et\ filium dici propter unicam ὑπόστασιν ejus & patris. |&| Illud ego et pater unum sumus dictum esse ob unitatem ὑποστάσεως. At hæc erat \Hæc erat/ sententia Consilij istius influentijs {illeg}|H|osiànis constituta, quæ qua|i|dem quàm diversa sit ab illa Alexandri quam consona principijs Sabellianorum quis non videt? Et ne putes Hosi{illeg}|um| s|C|um suis aliquam disctinctionem inter Patrem & Filium admise|i|sse quam Samosateni & similes non admitterent sciendem est distinctionem personarum non nise|i| post obitum Hosij a discipulis ejus Sab inventam et prædicatam fus|i|sse ut in sequentibus ostendemus ap{illeg}eriemus.

Præ{illeg} Iam quod ad Eusebianos attinet, eorum doctrina ex {illeg} p{illeg} epistolis & Symbolis supra recitatis \et posthac recidendijs/ constare potest, & brevitur ad hunc modum explicari potest. Deum Vnum esse Deum simplicissimus omnipotentem \sapientissimum potentissimum &/ rerum omnium auctorem. Hujus \ineffabilem omni-/potentiam \ad productionem rerum diversonè \{genicum}/ graduum & ordinū/ non tantū \& extendere {illeg}/ ad creationem hominum angelorum & similium naturarum peccabilium \sufficere/ sed et ad productionem naturarum his longe præstantionū impeccabilium, immutabilium, omni perfectionis ge{illeg}|n|ere præditarū ad sui ipsius \expressam/ similitudenem, in quantum E{illeg} \natura genita s|a|c/ dependens similis esse potest s{illeg} naturæ \ingenitæ ac/ indepent|d|enti. Hanc ineffabilem potentiam Deo \temere/ adimere ac denegare {illeg} audacis esse ingenij et impij at divinam omnipotentiam blasphemantis. Nullas vero in Deo facultates frustra sitas esse, & proinde Deum aliqua{illeg} constituisse produxisse naturis peccabilibus perfectiora, nempe spiritum sanctus propheticum Supra Angelos, {illeg} Filium \autem/ Supra ipsum spiritus, \ejus substantiam æquæ ac facultates substantiæ genità esse, totum genitum de toto ingenita,/ \perfectum de perfecto totum de toto/ substantiam de substantia{illeg}, ens comple sp spiritum completum & absolutum de spiritu completo, et absoluto \perfectum de perfecto/ verum Deum de vero Deo. Huc|n|c ante omnia sæcula \et omnis creatura,/ genitum, et per hunc tanquam per manum cætera omnia tandem \a Deo/ creata & gubernata. Cum autem Iam vero quod ad nomia {ab} filij, Verbi, sapientiæ, creatura & similia {secundū} <36v> |qd| Deus revelando mysteria, \ubi mysteria sua revelationibus ad ea exprimenda/ non fingat voces populis antea ignatas sed voces abhibere solitus sit quæ apud homines antea in usu fuere erant, i|a|dhibere solitus sit, id non semper juxta proprias significationes istarum vocum {illeg} (quænam enim \{His}autem/ voces cum \ab hominibus/ ad res mundanas exprimendas ab hominibus excogitatæ \sint/, juxta {illeg} proprias istas \earum/ significationes \non esse/ aptæs esse possunt \ad/ ad divina mysteria adæquate \adaæquate {illeg}/ exprimenda {illeg}, sed tantum obscure adumbrare posse quatenus \s{illeg}l/ inter ista mysteria et res mundanas quas voces istæ significant, analogia quædam et similitudo uttet imperfecta intercedat. Sic ad opera cum Deus opera sua nobis revelare velle Hujusmodi locutio per Analogis|c|us & schemata ubi in scripturis occurrit, etiam ubi Deus se clarius exprimere posset. Cum Deus igitur opera sua revelare vellet hominibus, defecti aptiorum vocum eas eli|e|git per quas homines sua opera vel productiones exprimere solebant: nobilissimam \& {imm}ediatam/ suam productionem contulit cum nobilissima productione humana & filium vocavit, actum producendi generationem alius minus nobiles productiones quas \condidit/ per filium condidit contulit cum minus nobilibus manufacturis quæ mi hominum quæ minus nobiles sunt quam liberi, & nominibus inde mutuatis vocavit opera et creaturas, & horum respectu filium vocavit manum & brachium suum, quatenus scilicet hæc f{illeg} condidit & regit per filium. Igitur juxta hanc anag|l|ogiam f Christus genitus est non factus, cætera facta non genita Ita, \quidem/ stricta loquendum est, licet aliquando cùm non stricte ' attenditur ad hanc analogiam, filius dici|a|tur creatura (ut in Apoc.                      Prov 8       juxta septuaginta Interpr & veteres,) & \vice versa/ creaturæ dicantur filij, (ut                     )

|✝| < insertion from f 37r > ✝ His non obstantibus permagnam esse differentiam inter generationem filij et creaturarum, juxta illud g|G|enerationem ejus quis enarrabit. Filius uti ex patre immediatè \generatur/, solus ex solo, generatur; cara|e|turæ \{illeg}tem ex patre/ producuntur mediatione filij: < text from f 36v resumes > — Rursus cum Deus filius media natura existat inter Deum & creaturas, \ac/ Deus numquam se immediate revalet creaturis sed {illeg} per soli filio immediatè & creaturis solummodo per filium, sed ad ideo facta comparatione inter filium & vocem \per/ quā homines mentem suam app|e|riunt filius dicitur Verbum Dei λόγος τοῦ θεοῦi. \qua voce/ e. Verbum \{illeg} vel pe{illeg}o/ Dei et at mens \qua voce etiam/ ratio vel mens quatenus \significatur/ mens Dei in illum est \qua tamen voce non {tantum}/ significatur quatenus Deus alloquitur creaturas per illū & ratio vel mens \Dei/ quatenus mens Dei in illo est sicut mens hominis in verbis continetur, {sic}. Et hujusmodi erat Theologia Eusebianorum.

<37r>

Expositis {illeg}\singularù/ opinionibus haud difficile erit communis sententiæ consilij facilius eruetur. Et mens decretorum consilij {illeg} \totius/ facilius eruetur. Nam cum symbolum ab Hosio compositum fuerit certè est e{x}clarum ejus erit Symbolum enim ad sententiam Hosij {illeg} \in favorem opinionis/ qui i|a|d concepit {illeg} \aptatum/ fuisse manifestū est, hoc est ita ut filius sit ex substantia patris non ut alia substantia sed ut hujus substantiæ vertus \virtus/ sap proprietas sapientia \facultas/ essentialis {illeg} vel attributum & patri homousi{illeg}|o|s, ut sapientia hominis est homousios homini \virtus &/ hominis sapientia {illeg} \{illeg}|vel|facultas/ cogitant|d|i est homousios homini.

Attamen Hosius

Si symbolum ex mente Hosij qui{illeg} id concepit exponendum sit, sensus erit quod filius se|i|t ex {}Patre {illeg} substantia Patris non ut substantia ex substantia sed ut virtus pri|o|prietas vel Attributum \{illeg}/ Substantiæ \alicujus/ ex illu substantia {illeg} est oriri {initum} originem {dicat} ex illa substantiæ \quamvis/ cujus Est virtus proprietas vel attributum. verbi grā ut facultas cogitandi in homine est ex substantia hominis. At \Et sic/ |ꝑ| ὁμοούσιον intelligi significari {cum}{illeg} ( & igitur [quod filius sit con Patri ὁμοούσιος ut qui {cum} illa facultas hominis est consubstantialis homini. ὁμοούσιος homini communem habens cum eo] substantiam.] Et sic d

Quo sensu Symbolū compositū fuit manifestum est ex sententia Hosij qui id composuit. Certè hic p{illeg} expressiones ex substantia Patris et ὁμοούσιν|ο|ν adhibuit, {illeg} in favorem Sab Sabe ad denotandum filium ex Patre esse ut virtutem pri|o|prietatem vel attributem ex substantiæ & fil non aliam substantiam habere præter illam Patris. {illeg} Hanc tamen opinionem magis secreteis artificijs quam aperta disputatione patrocinatus esse videtur. Nam præterquam quod opinio illa dudum in Paulo Samosatens Sabellio & similibus comdemnata fuerat, & ea de causa latebras diu captaverat, aderant no \jam/ parati erant \in ejus condemnationem/ non tantum Eusebiani sed alij quotquot cum Alexandro filium et patrem duas esse substantias credebant. Præterea Imperator non tam eruende veritati quam componendus litibus niter Alexandrum et Eusebianos operam dabat, et m|H|osius m|C|omitatum seculus morem gerebat <37v> Imperatori. Quomodo igitur iste novas disputationes ciere proponere ausus sit, quibus lites eorem augeret|n|tur et Imperatori majorem creare{illeg}|t|us molestia{illeg} ? Rursus et Eusebiani et Alexandrini cum suis similil duas aperte professi sunt. Idem fecit Alexander \Ne hoc lature potuit/, Se igitur Hosius contradicere ausus fuisset disputationsubinde nata de substantia filij subinde nata fuisset quale{s} tam̄ nemo commemoravit. Vtrum f de modo \q{illeg}quidem/ generationes \disputatum/ utrum ab æterna fuit \{illeg}, utrum/ & necessario, an voluntarios nece necessitatenaturæ fuit vel voluntariò, ab æterno, vel non ab æterno disputabant fuit ad disputationis de substantia filij \quæstiones disputationis de natura genita an illa/ an genita natura filij substantia f|s|it{illeg} vel solummodo facultas {illeg} \{illeg}/ /&\ proprietas in paterna substantia subsistens, nullum extat vestigium. Deni Eusebiani contra advesa|rs|arios ita disputabant ut qui crederent duas ab {illeg} patris & fi substantias ab illis concede ne suspicarentur quosuis eorum hanc \istam/ doctrinā a quibusvis eorum in dubium vocari. Etenim contra homousion disputantes dicebant (Socr l    c    q{illeg} confer cum Euseb. Epist. ib.) Hac inquam {illeg}|su|nt verba disputantium contra eos qui duas conceda|e|bant substantias per homousion intelligi sed quomodo d{illeg} homousij|æ| essent explicare non possent. Et quamvis Eusebiani sic disputarunt, & Hosiani facilè diluere possent objectionem si substanitam filij negare ausi fuissem et dicere filium non esse ex patre ut substantiam de sustantiæ sed tantum ut virtud|tem| {illeg} ex substantia non tamen ausi sunt sic respondere sed Imperator pro eis respondet id non juxta affectiones corporum {illeg} sed divinis arcanis rationibus intelligendum. Na respond|s|io ult{illeg}r{c}|i|ar {sic} data commemoratur.

Ex his ita colligo totam disputationem inter Eusebianos & eos qua|i| cum Alexandro sentiebant fuisse; Et Hosium cum similibus Eusthatium Marcellum et similes privatis opini{illeg}nibus \solummodo/ studuisse quatenus sub specie suffragatorum Alexandra|i| id facere liceret. Iam verò qua ratione lis in Alexdrum {sic} et Eusebianos conposita fuit Eusebius Cæsereæ –

< text from f 34v resumes >

Alexander ita a doctrina Eusebianorum duas confitentius|m| \inæqualis et similes/ substantias {nond}esse Patris et Filij nondum pla|e|nè recessisset|erat| videtur, sed dum hos fugere conatus est in Sabellianismum ex parte tantum incidi|i|{illeg}\rat/, & utrius sententiæ terminos contradictorios nectendo, mediam quandam doctrinam composu{illeg}\erat/. Nomen substantiæ tribuens divinis tribuit{illeg}|ebat| attributis |et sic| Deum unum simplicissimum \distinguens/ in duas , & {illeg} substantias, at {illeg} earum similitudinem & nexum essentialem per vocem ὁμοουσίου videtur intelle{illeg}|x|isse, dum Sabelliani Samosateni et similes eam <35v> dem vocem de amitate substantiæ unica {utrius}Patris et Filij substantia interpretarentur referentes filum ad patrem ut attri sapientiam hominis ad hominem {c}alemus referro filium referentes ad substantiam Patris, eandem vocem de unica utrius substantia interpretarentur.

Expositis horum sententijs, videamus jam ex altera parte quo sensu Eusebiani subscripserint.– < text from f 35r resumes > Videamus jam ex altera parte quo sensu Eusebiani subscripserint. Et hoc Eusebius Cæsereæ in Epistola ad Cæsarienses suos eo ipso tempore data, descripsit^[63] his verbis. Quæ de fide ecclesiastica in magno Concilio Nicææ congregata tractato sunt, verisimile quidem est jam vos aliunde didicisse, fratres carissimi, cum accuratam rerum gestarum narrationem fama plerum præcurrere. Verum ne istiusmode remore res vobis aliter quam se habet nuncietor, necessarium putavitmus ad vos mitere ; primum quidem fidei formulam a nobis propositam; de inde alteram quam Episcopi quibusdam ad nostram adjectis appendicibus promulgarunt. – Dein Symbola illa duo quæ supra audivistis recitans, hæc subjicit. Cùm hæ ab illis dictata esset fidei formula, id quod ab illis dictum erat ex substantia Patris & ὁμοούσιος non abs examine prætermissimus. Hinc igitur variæ quæstiones ortæ sunt & responsiones : & quænam est|s|et eorum verborum sententia, accuratè expandebatur. Ex has quidem voces ex substantia fassi sunt hoc significare, filium quidem esse ex patre sed non tanquam partem ipsius patris. Hunc sensum ut nos quo amplecteremur æquum omninò videbatur cùm pia doctrina prædicat, filium ex patre esse, non tamen partem esse illius substantiæ. – Pari ratione <38r> has etiam voces approbavimus, genitum non factum Nam factum, verbum esse dicebant commune reliquis omnibus creaturis quæ per filium factæ sunt, quibus nihil simile habeat fiilius ; ac proinde eum non esse facturam sed longe præstantioris esse sustantiæ quam factura quævis. Sic etiam illud consubstantialem esse filium Quam qu{illeg}|i|dem ex patre esse divina docent oracula, arcano quodam qenerationis modo, qui nec verbis exprimi, nec intelligentia comprehendi ab ulla possit creatura. Sid etiam llud Consubstantialem esse filium Patri, cum allatis rationibus discussum esset, convenit non justo corporum modo ne – instar mortalium animantium accipi debere. Nam ne per divisionem substantiæ, ne per abscissionem, nec per mutationem paternæ essentiæ at virtutis id posse constare. {illeg} Verum hoc, consubstantialem esse patri, nihil aliud significare, quàm filium Dei nullam cum creaturis ab ipso factis similitudinem habere ; sed solius patris a quo genitus sit per omnia similem esse ; nec ex alia quadam Hypostasiant substantia \vel essentia/ sed ex patre esse. Quod cum ita expositum fuisset, meritò approbandum esse censuimus: quand{illeg}|o|quidem non nullos ex veteribus insignes Episcopos & dissertos scriptores, in explicanda patris ac filij divinitate hoc vocabulo consubstantialis usos esse cognovimus. At hæc dicta sint de fide quæ Nicææ promulgata est. Cui quidem consensimus omnes non leviter et inconsulò, sed juxta sensus allatos, qui coram ipso religiossisimo Imperatore dicussi & obrationes superius expositas ab omnibus comprobati sunt. Sed et αnathematismium qui post fidei formulam ab illis est promulgatus, haud <39r> quaquam moleste suscepimus eo quod peregrinis & a sacra scriptura alienis vocibus uti prohibeat, ex quibus omnis ferè dissentio ac perturbatio Ecclesiarum exorta est.

– Quin et istud priusquam gigneretur non erat anathemate damnare haud incongruum duximus, eo qoud apud omne in confesso sit, illum esse filium Dei etiam ante corporalem nativitatem. Iam verò Imperator noster Deo carrisimus ratiocinando abstruebat, etiam secundum divinam ipsius generationem illum esse ante omnia sæcula. Nam priusquam actu gigneratur, potentia erat in Patre ingenita quadam ratione: cùm Pater semper sit Pater, rex item semper at servator ; Et omnia sit potentia, semper" eodem modo ac similiter se habeat. Hæc vobis necessariò scribenda esse duximus diles|c|tissimi ut vobis liquidò demonstremus, quanto cum judiciò, tum dubitatio, tum assentio nostra librata sit : & quod rectè at ordine, primum quidem at extremam us horam restitimus, quamdiu nonnulla aliter quàm oportuit scripta nos offendebant : tandem verò ea quæ nihil offensionis habebant \non molestæ erant/ sine contentione amplexi sumus postquam nobis verborum sententiam candidè examinantibus apparuit, ea prorsus cum illis convenire quæ nos ipsi in fide primum ac nobis exposita confessi fueramus. Hæc Eusebius: quæ omnia fideliter relata esse non est dubium, siquidem hæ literæ ad pup|b|licam notitiam destinatæ sint, & Eusebius vir cantissimus & Imperatoris semper observantissimus non ausus fuisset tam Imperatori a quo hæc omnia comprobata esse dicit quam Synodo cujus defensioni permulti jam passim advigilabant, calumnias tam aperte struere. Hæ litteræ in multorum manibus conterebantur et inter alios Athanasius Eusebij hostis acerrimus eas viderat, et tamen nec Athanasius nec \quod scio aut/ alius quisquam qui Concilio inter fuerat, Eusebium reprehendit unquam vel res aliter gestas <40r> fuisse narravit. Imò Constantinus, cui hæ literæ si insinceræ fuissent certè multum displicuissent, a tempore hujus concilij Eusebium adeo dilexit ut diversas litteras ad eum scripserit & dignum prædicaverit qui totius Orbis Episcopali fungeretur.

Iam verò ex hac Epistola observandum venit, {illeg} Quod Hosiani sub initio disceptationis \illius quæ/ coram Imperatore nonnulla scripserant \habita fuit, nonnulla scripserant/ in Formula fidei nonnulla scripserant quibus Eusebiani nollent assentiri, sed fortiter resistentes expungi tandem effecerunt. Hinc patet Eusebianos non prorsus concessisse in sententiam Hosia \A{dsacr}sanorū/ norum, nec in eorum sensu subscripsisse, sed Hosianos \adversanos/ |eos| nolentes volentes Eusebianis in aliquibus indulsisse, {illeg} Observandum est \præterea/ quòd Eusebiani non concessere filium, ab æterno fuisse, nisi quatenus potentia erat in patre antequam gigneretur: quod Constantinus nihil amplius ab eis exe{illeg}it quàm ut potentia saltem si no actu \filium/ semper fuisse in Patre concederent. Hinc enim patet Imperatorem, ad cujus mentem omnia gesta erant, non huic incubuisse ut omnis subscriberent \conspirarent/ in eodem \eundem/ sensum, sed it|d| tantum egisse ut pacis gratia quocun demum sensu subscriberent. Certe igitur verum est \Paradoxoni igitur videri non debet/ quod Eusebius scribit de interpretatione vocis ὁμοουσίου : nempe quod Imperator Et Synodus nihil amplius per vocem istam significandum exegerint quam filium esse Patri per omnia similiem. Vox {illeg}i ὅμος similem significat ǽque ac parem: et aliquando in compositione etiam retinet hanc significationem, ut in his: ὁμοπαθὴς similibus passionibus obnoxius ὁμόνεκρος mortuo similis quoad corruptionem. ὁμοφλοιος similem habens corticem. Iam verò dicendum est Eusebianos vel in hoc sensu vocem homousij accepisse, vel in sensu homousianorum Hosianorum \adversariorum/, hoc est ita ut Filius intelligare|ere|tur esse illa Patris coessentialis Sapientia a qua Pater denominatur Sapiens. At si Euse <41r> sebiani {sic} conspirassent cum Hosianus \adversanijs/ in hunc sensum, nihil amplius discrepantiæ reliquum \reliquum/ fuisset offendiculi \nulla amplius discrepantia/ cum tamen Eusebius expresse scribat se ad ultimam horam reluctasse \restitisse/ donec aliqua quæ aliter scripta fuerant quàm oportuit, e formula fidei tollerentur. Certè igi Quâ de causâ, \quaso,/ hæc deleta sunt, si Eusebiani totum adversariorum in una voce homousij totam adversariorem sententiam concederent? \‡/ < insertion from f 40v > ^‡ Alexander accusaverat Arium quasi filium statueret dissimilem patri, & contra disputans similitudinem filij apprimè asseruerat. Non mirum igitur si in {illeg}|Symbo|l{illeg}|o| Nicæno eandem similitudinem in Arij condemnationem asserere vellet. Siquid amplius intelligi vellet, id non potuit exprimere. Imperator quidem \hærentibus/ succurere conatur dicendo id divinis arcanis rationibus intelligendum esse. Sed Eusebiani claram expositionem postulabant. Cum igitur voces quasdam quæ offendiculo erant, regici jam ante effecisent, {illeg} at metus ita esset ne hac vox defectu claræ expositionis similiter rejiceretur, quid mirum si Alexander cum suis expositioni de similitudine filij tandem acquiescerent, præsertim cum putarent Arium in ista expositione condemnari ut ex Anathematismo {patet} ubi dissimilitudo rursus condemnatur. Siquid amplius Alex < insertion from the top of f 40v > Alex {sic}ander voluit significari, id in hoc fundavit, quod filius sit sapientia illa unica qua pater sapit. Hoc tamen nemo certè discerit ab Eusebianis concessum. Et si fundamentum exploserint, qua quæso efficacia potuit Alexander id ab Eusebianis exigere quod huic fundamento innixum est. Concussissis principijs confidentia deductionem minui solet. Præterea ex argumento illo Imperatoris quod filius ab æterno fuit in Pater potentia saltem si non actu, certum est quod Imperator ab Eusebianis confessionemæternæ generationis actualis extorquere non posset, & si hanc non extorsit certè non effecit ut decederent de sententia, vel aliquid amplius per ὁμοούσιου quam similitudinem substantiæ intelligendum esse concederent.

< text from f 40v resumes >

Sed dices illud ex substantia tanquam ex materia spirituali substrata? Certe nemo rem ita intellexit: non Hosius, ne filium et Patrem duas constituerat substantias; non Alexander ne unam substantiam divideret in duas. Omnes credidere filium ex patre esse non ut desumptum ex patre tan substantia Patris tanquam ex materia sed ut subsistentem vi et efficacia patris: Hosius ut virtutem \&/ proprietatem & facultatem substantiæ paternæ subst|i|stentem naturali efficacia illius substantiæ Alexander ut aliam substantiam subst|i|stentem naturali efficacia substantiæ paternæ, Eusebius ut aliam substantiam subsistentem voluntaria efficacia substantiæ paternæ Differunt Hosius. Et Alexander in sola natura filij quem <41v> dicunt ex substantia esse, utrum scilicet ille substantia sit vel virtus & facul proprietas et virtus substantiæ. Differunt Alexander et Eusebius in sola efficaciæ substantiæ paternæ filium sustinentis utrum ea naturalis sit vel volentat|r|ia. Has diffentias illud ex substantia non dirimit ac determinat, sed indifferenter se habet ad omnium opiniones, proinde per imperitiam a Patribus positum nihil prorsus ad disputationem facit.

Emphasis igitur in solo homousio consis|ti|tit, quod cùm|tamen| de similitude|i|ne substantiæ expositum fuisse tam rationibus quam testimonio Eusebij ostende|i|rim : Ne extat testis contrarius. Ita igitur res composita fuit ut cùm Eusebiani non cederent & suffragatores Alexandri quasdem voces remittere quæ offendiculo erant remittere cogerentur reliquas tandem, ne de ijs etiam exciderent, laxè interpretati sint; dein Eusebiani, ne de verbis solis disputantes, contensiosi viderentur, et a pace tantopere quæsita adverse, acquieverint: Imperatore concordiam modis omnibus promovente, & angusto tempore disputationis, (quæ non nisi per paucas horas unius diei duravit) ad accuratam rerum omnium considerationem non sufficiente.

His expositis, restat ut de modo subscriptionis inquiramus \‡/ < insertion from the left margin > {‡ Sozomenos} {illeg}. 3. c 18 & 19 de temporibus Concilium Nicænum proxime. Secutis ita scribit. Eusebianiinquit, et alij quidam Orientalium partium Episcopi qui tum doctrinæ tum sanctitatis per id tempus celeberrimi habebantur, distinctionem quandem, sicuti accepimus, tradiderunt inter const|u|bstantiale & simile quoad substantiam quod illi Hmœusi {sic}o|u|m vocabant. Etenim Consubstantile {sic} \quidem/ in corporibus quidem \proprie/ intelligi, quæ participant ac generantur ex simili. Homœusium vero in rebus incorporeis locum habere, quorum unumquod secundum propriam usiam \per se/ seorsim intelligitur. Ab ijs igitur Imperator Constantius in errorem inductus est, – & vocem vocem commutans pro Homousio dixit homœusium. Sic enim placuit istis doctoribus, ita omnini dicendum, esse affirmantibus, Si exactius loqui velimus : nam nisi ita dixeris periculum esse, ne corpus esse sentias quod <42r> est incorporeum. - Nec sane mirum est illud Imperatori contigisse, cum permulti etiam, Episcopi qui fidei Nicæni Concilij assentiebantur, idem vocabulum citra contentionem admitterent. Alij vero utra dictione ad unam eandem rem significandam promiscue utebantur. Es hisce patet illam quam diximus hoœusij per homousium interpretationem temporibus Concilio Nicæno proximis in usu fuisse, id non tantum apud eos qui decretum Nicænum aversati erant, sed et apud alios qui Synodum amplectebantur, & ejus auctoritate permoti homousium libere usurpabant. Confer hoc cum Epistola Eusebij, et facile concesseris, credo, non Eusebium tantum, sed et reliquos patres Nicænos, quotquot non steterant ab Alexandro, hanc interpretationem, ut Synodi ipsius sententiam, per Orientem ab initio prædicasse. Hoc etiam <42v> ex Sozomenis loco citato observo quod ipsa vox homœusij eodem tempore longe late per Orientem invaluit, nemine fere non admittente. Ad quomodo tam cito tam universailter propagari potuit nisi auctoritate Synodali suffulta non video.

Verum quomodo, dices, potuit Synodus hanc vocem in explicanda fide adhibere, cum in Actis qu{illeg}|a| habemus nihil tale occurat? Respondeo, Actorum partem longe maximam interijsse: quæ qualis fuerit, haud diffice|i|le erit conjectare ex Actis alirum conciliorum quæ extant integra, collatis cum præfata Epistola Eusebij, ut collatis cum Epis præfata Epistola Eusebij, ut cum Ex Actis Synodi Ephesinæ Chalcedonensis, Nicænæ secundæ.

< text from f 41v resumes >

Iam vero quod ad Acta Synodi attinet, etsi ista periere, qualia tamen fuerint haud difficile est conjectare ex Eusebij præfata Epistola collata cum actis aliorum synodorum quæ extant integra: ut cum actis Synodi Ephesinæ vel Chalcedonensis vel Nicænæ secundæ. Ex ijs enim patet morem fuisse testtimonia sententias ac {illeg} disputationes Episcoporum chartis committere: Et in questionibus fidei quæ ex traditione pendebant aut in quibus consensus Episcoporum {illeg}pi \{mens} & judicia &/ judicia consensus Episcoporum \ad decretum conflandū/ desiderabantur \{illeg} Nicæno Concilio)/, singulorum Episcoporum sententias fusè ac distinctè prolatas, \Notarij {Scribæ}/ chartis etiam mandabant \excipebant/. Dein ub{illeg}|i| \Episcopi/ convenerat|nt| de Quæstione & \decreto Consilij/ subscribendum esset, non solebant nuda nomina subscribere sed adjecta insuper sententiâ aliquâ {illeg}\consensum/ exprimere. Vnde in <42v> Concilio Nicæno, cùm nonnulli \eos qui/ subscribere|ba|nt formula fidei sine anathematismo, ^✝[64] Valesus|iu|s bene conjectatur subscripsisse ad hunc modum. Eusebius Nicomediæ, suprascriptæ fidei consentio & subscribo: anathematisma non item. Nonnunquam tamen ub{illeg}|i| scrupulus aliquis obvenerat, ad mentem clare exprimendam vel supscionem aliquam amovendam fusioribus utebantur verbu|is| ad duas pluresve{illeg} sententias extendibus & hoc \pro cujus arbitratu/ sine certa aliqua formula verborum, sed que ut videre est in subscriptionibus quorumdam in Concilio Ephesino, qui cum ab alijs opinionibus ad sententiam Synodi accesserant, & in subscriptionibus Episcoporum Thraciæ & Asiæ minoris qui in Concilio Chalcedonensi se submittebant auctositati {sic} Sedis Constantinopolitanaæ, & alijs. Cùm igitur subscriptiones hoc modo perragi solerent, nemini mirum esse debet si Eusebiani inter subscr in his scrupulosè limitarint signifa|i|c1|a|tiones vocum de quarum sensu jam ante tantopere disputatum fuerat. Quis enim prohiberet id in subscriptione quod Concilium prius concesserat in disputatione ? Sed et hujusmodi limitationum nonnulla extant vestigia apud veteres. Philostorgius enim subfinem libri primi, ut refert Nicetas, auctorest, eorum qui Nicænæ fidei subscripserant alios quidem e Chirographorum suorum regione |τοῦ| ὁμοουσίου dictionem adscripsisse, alios verò ab Eusebio, ut ait, instructos, ὁμοιουσίου vocem loco ὁμοουσίου subposuisse. An Nicetas rectè ratulit verba Philostorgij vel potuès suis verbis sensum dimidiatum reddidit, vix dixerim. Ex verbas tamen Nicetæ Ita Nicetas, verbis suis, haud æquis Philostorgium \ne fallor,/ Philostorgij locum haud æque \testimonium oblique/ referens. Majori cum perfidia Photius in Bibliotheca Philostorgu eundem Philostorgij locum citavit, accusans Eusebianos quasi τὸ ὁμοιούσιοον doli et fraudis, quaso sub voce homousij τὸ ὁμοούσιον callidè occultarent. Sed quò respexit testimoium Philostorgij, ex his \omnibus colla omnibus collatis/ satis liquet, nempe \satis/ Eusebianos ad Patres haud difficile est colligere: nempe Euseb Patres Episcopos ad hunc vel similem modum, licèt verbis forsan fusioribus, subscripsisse

Hosius Cordubæ, credo Filium Dei ὁμοούσιον esse Patri & suprascriptæ fidei in omnibus consentio et subscribo. < text from f 41r resumes > Certe igitur non concesserunt, sed præfatam eorum interpretationem totis viribus \potiùs/ impugnarunt. Cúm Hosiani hac in parte silere cogarentur, nec aliam interpretationem afferre possent, respondet Imperator Divinis arcanis rationibus id esse intelligendum. Hoc enim responsum demonstrat Hosianos in interpretatione vocis hæsisse. Istantibus igitur Eusebianus, & dicentibus id ne per divisionem substantiæ, ne per abscissionem, nec per mutationem paternæ essentiæ at virtutis id posse constare, & non acquiescentibus donec aliqua perspicua interpretatio daretur: coacti sunt tandem \Hosiani/ vocem de similitudine substantiarum exponere.

Ade|d|e quod Alexander antea docuerat filium non æqualem \esse Patri/ et ejusdem \cum eo/ substantiæ, sed minorem & simulem esse |esse|. Hoc equidem solo vult inferion|r|em esse Patri|e| quod non sit ingenitus : attamen \sed/ hanc inæqualitatem non tantum nominis et relationis esse confessus est, sed et naturæ ipsius; quatenus scilicet rem \quæ/ per aliud subsist{illeg}|it| {illeg}, naturâ suâ inferiorem esse opoteat {sic} quàm res quæ propria vi et natura subsistere potis est. Etenim in præfata Epistola ad Alexandrum Byzantij, scribit: Multum interesse inter Patrem ingenitum et res ab illo creatas ex nihilo tam rationales quàm rationis expertes, ὧν μεσιτεύουσα φύσις μονογενὴς,inter quæ media est natura unigenita. Has igitur duas naturas Patris et Filij{illeg} non prædicabatur inter se <42r> æquales, ut fecerunt posteri, sed similis tantum licet essentiali nexu conjunctas, ut patet ex eadem Epistola an \Insuper/ In eadem enim Epistola \has in æquales naturas præ/ sic insuper scribit \dicat similes/: Dominus dicit \ait/, Ego et Pater unum sumus, non quo seipsum Patrem renunciet, nec quo duas substantia naturas unam esse demonstret : sed quoniam Patris Filium expressam Patris similitudinem exactissime servat quippe qui per omnia similitudinem ejus a natura impressam habeat, sit Patrie Imago Patris nulla in re dissimilis & primitivi exemplaris expressa figura. Hæc Alexander illud, Ego et Pater unum sumus, in quo posteri unitatem naturum fundarunt, non de unitate sed de similitudine exponens. Quod singulariter expendendum est Vnde etiam Philippo tunc videre cupienti Dominus abunde commonstrat. Dicenti enim, Ostende nobis Patrem, respondet, Qui vidit me vidit & Patrem. Quippe cum per purissimum & animatum speculum divinæ imaginis ipse conspiciatur Pater. Quibus simile est quod dicitur in Psalmis: In lumino tuo videbimus lumen. Hæc Alexander : dicta illa, Ego et Pater unum sumus & q|Q|uod videt me vider Patrem, in quibus scilicet posteri unitate sed de similitudine exponens. Quod singulariter expendendum est. Hanc similitudinem Alexander sæpius inculcat, de unitate vero vel æqualitate ne verbum quidem facit. Omnimodam tantum asserit similitudinem eam non æqualis ad æqualem sed ma|i|noris ad majorem : h|N|am et ex comparatione inæqualitati|e| hanc similitudinem colligit eo in eadem epistola colligit. Est, inquit, filius imago Patris exactissima et in nullo discrepans. Quippe liquet eum imaginem esse plenè omnia continentem, quibus maxima similitudo declaratur, sicut ipse Dominus docuit cùm ait : Pater major me est. Ita ille; quasi dicere vellet, quod Filius nisi major <43r> hominw fuisset, Deo similis, inepte admonuisset Discipulos de majoritate Patris, proinde ex hac comparatione inæqualitatis similitudo colligitur comparatione similitudo illa perfecta colligitur.

Alexander it nondum longe ab Eusebianis recesserat. Cum his professus est minoritatem & similitudinem filij, ab his recessit quatenus cum Sabellianis Samosatenis & similibus docuit filium esse internum illum et essentialem λόγον & sapientiam Patris. Quamobrem cùm Eusebiani nihil tale admitterent sed fortiter restentes ea quæ offendiculo erant expungi fecissent efficerent expungi, quid mirum se Alexander cum suis, ad similitudinem filij recurrent, nihil amplius ab Episcopis extorquere valentes. Filium esset essentialem illam sapientam qua pater sapit, a Concilio non admittitur. Super hac doctrina fundabant essentialem connexionem filij cum Patre, nullam aliam essentialem sapientiam admittentes. Explosa igitur hac doctrinâ, hærent; ne \ὁμοούσιον/ aliter exponere valent. Quare divinis arcanis rationibus id esse intelligendum respondet Imperator. Non acquiescunt Eusbiani, sed claram expositionem postulant. \Instant Eusebiani/ ^✝[65]Nam quoniamὁμοούσιονillud esse, aiebant, quod ex alio est vel partitione vel fluxu vel eruptione - nullo autem ex his modo esse filium Dei; id circo in eam fidem seconsentire non posse asseverabant. Cogitur igitur Alexander cum suis, vocem clarè exponere, ne scilicet defectu expositionis {illeg} eadem rejiceretur, sicut aliæ quædam voces modò explosa fuerant. Respondet Imperator non his modis sed divinis arcanis rationibus id esse intelligendum. Non acquiesecunt Eusebiani, sed claram expositionem postulant. Coguntur igitur Hosiani \Alexandri suffragatores/ vocem clarè exponere ne defectu expositionis eadem rejiceretur sicut aliæ voces modò rejectiæ fuerant. Cùm igitur per homousion hæc d{illeg}|u|o intelligerent, similitudinem & nexum essentialem filij cum

<43v>

Eusebius Nic Cæsareæ, credo filium verbum Patri per omnia similem esse, & in hoc sensu τὸ ὁμοούσιοουaccipiens suprascriptæ fidei consentio & subscribo.

Eusebius Nicomediæ, credo filium Patri ὁμοού \ιού/ σιου esse, et ita suprascriptæ fidei consentio & subscribo; anathematismo non item.

Cœterum re

Et ne soli Philostorgis hæc res initatur, Sulpitius Philostorgio antiquior testatur Episcopos Eusebianorum, tempore Concilij Mediolanensis & dein{illeg}ceps, Acta Nicana pro similitudine contra Occidentales Episcopos citabant allegabant. Arriani, inquit, jam \tum/ non occultè ut antea sed palam ad publicè hæretis piacula prædicabant : quinetiam Synodum Nicænam pro se interpretantes, quam unius literæ adjectione corruperant, caliginem quandam injecerant veritati. Nam ubi ὁμοούσιον erat scriptum quod unius est substantiæ illi ὁμοιούσιονquod est similis substantiæ, scriptum esse dicebant: concedentes similitudinem dum adimerent unitatem. Sulp l. 2 c 56. \✝/ < insertion from the left margin > ✝Sulpitio Et hinc Synodus Illyricana initio Imperij Valentiniani et Valentij collecta, symbolum com {sic} componebant cujus hæc erat summa. Confitemur juxta magnam et Orthodoxam synodum Filiū Patri consubstantialem esse. Nec consubstantialem sic intelligimus ut quidam olim exponebant qui non sincerè ne ex animo subscripserunt : ut nunc nonnulli qui Patres illos appellant vim hujus voces abolentes, eorum vestigijs insistantes qui consubstantialis vocabulo simile significari scripserunt, quatenus Filius nulli reliquarum creaturarum quæ per ipsum factæ sunt, similis est, sed solius Patris similitudinem gerit. Nam qui ita exponunt, Filium Dei creaturam esse eximiam ac præcellentum impie docent. Theod. l. 4. c. 8. De Patribus Nicænij hic perspicue agitur quippe qui consubstantiali subscripseri{nt.} < text from f 43v resumes > Testimonium igitur {illeg} \habemus/ Episcoporum \igitur/ totius Orientis pene orbis habemus proximè post tempora concilij Nicæni, Ne \hac de re/ testimonium hac de re habemus. Ne hoc quenquam movere debet quod severus dicit hos corrupsisse Synodum. Actorem plura erant exemplaria in manibus tam Athanasianorum quam Eusebianorum. Vnde hos si fraudulenter egissent detegere facillimum fuisset : cum tamen nemen fraudē fraudis convicerit \ejusmodi detexebat/ unquam nedum Acta Concilij ab Eusebianis discrepantia in medium proferre potuerit, sed suspiciones fraudis postliminiò in vulgus tantum spargere. Quæ quæ quidem praxes, his temporibus frequentissimæ, licèt ad resupinum vulgus \descipiendum/ sans valere solerent, ad sapientes tamen movendos valere non debent. Horum est, non ad suspiciones & rumores sed <44r> ad fundamenta rumorem attendere. Quinimo Sulpitius scripsum confutat, dum ait Eusebianos, allegando Concilium Nicænum quasi Con ὁμοιούσιον ibi scriptum fuisset, caligenem injecisse veritati. Hoc enim perinde est ac si dixisset Occidentis Episcopos in Concilio Mediolanensi & subsequenti Ariminensi ubi {illeg}\cedentes/ ὁμοούσιον rejecerunt, circumventos ac deceptos \quasi caligine occæcatus/ fuisse ab Eusebianis corrumpentibus Concilium. Sulpitij igitur confessione Occidentales ea tempestate refellere non potuerunt allegatioonem Eusebianorum sed per eam concussi & confusi cêssere. At ita tam Occidentalium {illeg} acquiescentium quam Eusebianorum allegantium, hoc est totius orbis testimonium hac in re consensum habemus.

Animadverte igitur. Tempora de quibus Eusebius \Sulpitius/ hæc refert, erant Concilio Nicæno proxima. Actorem Concilij exemplaria in plurium manibus servabantur. Episcopos enim Alexandriæ Romæ Carthaginis & Alexandriæ eos habuisse non est dubiu, ne Mediolanensem, Trevirensem, Arelatensem, Cordibensem alios metropolitanos aut & magni nominis Episcopos vel aliquos eorum ijsdem caruisse probabile est. Præterea {illeg} Hosius in vivis erat testis ocularis, cui uni Occidentalis magis fidem adhibere parati erant quam Eusebianis universis. Erant Et alij quidam in vivis qu{illeg} Vt de Athanasio \Hosio Athanasium|s| {illeg} & alius quidem apud Socratem l 1 c 10 adjici possunt./ nihil dicam Ne Hosius {illeg} \solos/ testem su fuisse hujusmodi testem|s| veresimile est. Considerate igitur quàm |im|probabile sit Eusebianos corruptionem Synodi aggress{illeg}|os| fuisse. Difficile erat fuisset tantam multidinem inter se convenire de corruptione omnium exemplarium quorum ipsi erant custodes: Difficulta quod tamen qui tamen consensus ad securitatem pernecessarius erat. Difficultatem augebat, quod, si unius tantam literæ adjectione acta solummodo corrupissent, contextus <45r> proculdubio fraudem prodidisset, sin hunc etiam immutassent, discreptantiam Actorum nimis conspicum reddidissento fraus fuisset magis conspicua. Adhæc præpollentes auctoritate Imperatoria & alijs argumentis non opus habebant ejusmodi fucis. Plura erant actorem Examplaria ex|in| manibus Adversariorem ex quibus se redarguendos certo expectarent. Testes præterea in vivis erant qui fraudem aperirent. Occidentales insuper proprijs Actorem Exemplaribus ac testibus fidem certò erant adhibiture|i| & sic ab Eusebianorum tanquam perfidiæ manifestæ convictorum communione magis adhorrerent & causa Eusebianorum quæ in vado erat novis procellis concitatis jactata, ægrius ad portum \aeg{illeg}mè/ appuliset. Eusebianus igitur contra nise mente captos, contra tot rationes tale facinos molitos fuisse fingi non potest. Absurdissimum est hoc eij ascribere nisi in tantam imprudentiam viris prudentibus (vel, ut loquuntur Athanasiani, callidissimio|s|) adscribere. Nec minús Sed fraudi successum tribuere, absurdius est qualis hic contigit, absurdius est. Vb{illeg}|i| Episcopos Romanos corrumpendo Nicæna decreta suprematum in Ecclesias Africæ vendicass|r|et |studuit| Afri mox \eum/ ex proprijs actorem exemplaribus \ijs aliarum Ecclesiarum/ redarguunt, dein & re{illeg}|fell|{illeg}unt. Sed quid At contra Eusebianos nihil tale gestum \legitur/ Acta nulla in contrarium producta. Hosius ipse in partes Eusebianorum cessit. Athanasius hoc ipso tempore \& dein istis/ multat contra Eusebianos scripsit per dimidiam partem operum scripsit contra Eusebianos, res gestas fusè narrans & eorum argumentis respondens, ijs nulla in re parcens, de hac dolo vero \hac in re/ ne verbum quidem habet Athanasius hac in re siluit, siquid fortade ea audiverat jam latebras captans. Episcopi totius Occidentis partim in Concilio Mediolanensi ubi dispu capta{illeg} est disputatio de fide partim in Ariminesni ubi finita est, manus dedere. Aligationonem Eusebianorum <46r> jam omnes agnovêre, vocem homousij rejicientes, & postea ubi ad vocem istam reversi sunt, prædecentem lapsum non pernegantes sed in excusationem præ tantum prætendentes dolum Eusebianorum quasi hi corrupissent Synodum & caliginem injecissent veritati. \sed hoc satis est quod/ In Concilijs ubi aderant Eusebiani, et eos, facie ad faciem collata, confutare oportuit, siquid fraudulenter egissent nihil tacuerunt Occidentales & manus dedere assensum præbuere manus dedere. Hoc satis ostendit hos nihil habuisse quod opponerent allegationi Ori Eusebianorū ne postea de fraudem Eusebianis ex animo vel ces|r|ta aliqua rerum notitia tribuisse, sed in sui excusationem famum \solummodo/ apud suos vendidisse. sine fundam|ento| \imò contra conscientiam/ tribuisse; in sui excusationem fumum venditante. Aut in Concilijs facia ad faciem collata fraudem detegisse deberent, aut postea siluisse. Totius orbis igitur consensu Decretum Nicænum fuit de homœusio.

In ipso quidem Symbolo Patres homa|o|usion. posuerant, ne hoc unquam {n}egabant Eusebiani sed eum Occidentalis exponerent vocem illam de unitate substantiæ, Eusebiani ex Actis Synodi ostendebant vocem non de unitate sed de similitudine substantiæ \a Synodo ipsa/ expositam fuisse. Et hoc est quod testatur Sulpitius. Non enim dicit Eusebianos Synodum absolute pro se allegasse sed tantum pro se interpretatos fuisse. Cum igitur Actorum ea pars quæ sententiam Synodi exponebat, hoc est, quæ disputationes & dicta Episcoporum {illeg}|ad| Synodi, subscriptiones item ut ex Philostorgio constat, istiusmodi fuerint, nil mirum est quod symbolum solum et \soli/ Canones cum \symbolo &/ Epistolis Synodicis ad posteros transmitterentur. At hactenus de sententia Synode|i|, quam fusius exponere opus erat propter præjudicia <47r> quibuscum veritas historiæ hac in parte luctabitur.

Præter hanc litem de fide & alteram de Paschate Concilium tertiam qua|e| fuit inter Alexandrum & Meletium composuit, statuendo, ut is in civitate sua maneret, nec ullam haberet aut manus imponendi aut ele|i|gendi potestatem ; nec hujus rei cause in vico aut in urbe ulla compare{illeg}|r|et, sed nudum honoris, sui nomen retineret. Iij verò qui ab ipso constituti erant, sanctiore ordinatione confirmati, ad communionem admitterentur, ea lege ut honorem quidem ac ministerium suum retinerent ; secundo tamen semper loco sint ab ijs omnibus qui in unaqua paræcia & ecclesia versantur, ab carissi Alexandro pri{illeg}|u|s ordinati. Adeo ut his quidem nulla facultas suppe\te/ret quos visum fuisset ele|i|gendi aut nomen cujuspiam suggerendi aut omninò quicquam gerendi sine consensu Episcopi Catholicæ Ecclesiæ qui Alexandro subjectus est|rat|. Ita Synodus in Epistola ad Ægyptios, apud Socr. l 1 c 9. Qua de cause cùm Episcopu Alexandrinus hactenus nulla lege Ecclesiastica sed sola ex consuetudine \tantū/ auctoritatem in totā Æqyptum Libyam ac Pentapolim exercuerat Patres in Canone sexto has regiones ei subdunt ad exemplum Episcopi Romani et Episcopi Antiocheni quibus urbus vicinæ subjectæ erant. in Occidente & in Oriente subjectæ era parebant. Et in Canone quarto constituunt etiam ut Ordinationes sine consensu Metropolitani irritæ sint. Alios

Alios præterea Canones ad viginti circiter constituit et inter cæteros constituisset {illeg} usum uxorum Clericis interdicendum in Paphnutius fortiter restitisset. Socr l 1. c 11. {illeg}hi Demum his rebus termininat Rebus omnibus terminatis Imperator Episcopos vicennalia celebrans Episcopos honorificè excepit inConvivio dein domis munibus muneribus onustos domum remisit. Euseb.Vit. Const.

<48r>

De numero Episcoporum variæ sunt sententiæ Scriptores quidem Arabici ponunt duo millia et amplius : ex quibus volunt solos 318 in fidem homousianam conspirasse. Sed hujus opinionis nullum extat fundamentum apud in Scriptionibus antiquioribus & ideo fidedignioribus fundamentum extat. Athanasius & ejus sequa {l}es ponunt 318. Imperator Constantinus 300. Eustathius Antiochenus 270. Eusebius C&sareæ 250. Alij his pauciores alij plures. Sed Ca|o|nstantino Eustathio et Eusebio \qui Concilio & partibus minus studuere potius/ magis fidendum esse videtur. Et fortè Eusebius posuerit solos Episcopos, Eustathius adjecerit etiam Legatos absentium (nam et ^✝[66] alij quidam præter Pontificem Romanum Legatos misserant, et nominatim Episcopos Byzantij :) Constantines autem proximo volundo numero usus fuerit. Quantæ fides Athan vir fidei fuerit Athanasius in sequentibus patebit. Quod plures Episcopi non convenerint tribuendum videtur Epista|o|læ Constantini contra Arium paulo ante per urbes universas expositæ qua certe timidiores & cautiores qui ex Eusebianis deterrit{illeg}|i| quieverunt. Et licet eadem epistola alteram partem erigeret & numerum, eorum augeret, ex præcedentibus tamen haud difficile est percipere majorem partem Cōcilij Eusebianos fuisse. Quî enim potuit minor part|s| contra majorem eam auctoritate Imperoria fultam stare, ita ut Imperator {illeg}|ipse| in Conclium venire coactus sit, ne tum cedere sed \contra/ efficere ut Imperator cum suis de quibusdam vocibus decederent, & reliquarum interpretationem ad sententiam Eusebianorum accomodarent.

Restat horum omnium Chronologia determinanda. Scilicet {illeg} Constantinus anno 323 vivit Licinium primò in Thracia V Non. Iulij, deinde in Bithynia apud Chaludonem mox et Nicomediam quo se receperat Licinius XIV Kal. Octob. (ut poste probat Gothofredus in Chron. Cod.Theod.) Postea ubi Nicomediæ per quin fere menses egisset, inde cum Licinio digressus in Macedoniam Thessalonicam repedavit. (Gothofred. ib.) Vbi verò vicerat <49r> Licinium, legibus promulagatis finem imponit persecutioni Licinianæ & Christianis privilege|i|a indulget. Dein tempore hujus pacis cum Ecclesiæ statum|s| per \toto/ orbem unius felicissimus videretur, incipit bellum Ecclesiasticum primum Alexandriæ, in{illeg} inter Alexandrum et Arium, mox inter Episcopos, dein inter populos, & Imperator antequam Nicomedia digressus est, id est, ante mensem Martium anni 324 de turbis audit. Quæ omnia Eusebius in Vita Constantini lib 2. ordine narrat, & præterea capite 61 ejusdem libri verbes discitis \expressè/ scribit hi|a|s lites cœpisse tempore hujus altissimæ pacis Ecclesijs a Constantino Licinium Persecutorem vincente redditæ, \ut initio narravimus/. Et rursus initio libri sequentis, narrationem concludens, idem sic repetit. Hoc modo, inquit, Dæmon bonorum omnium mimicus qui Ecclesiæ fælicitati semper invidere solet, pacis ac lætitiæ tempore tumultus & intestina bella in ea excitabat. Idem confirmatur testimonio aliorum antiquorum auctorum qui omnes ducunt initium harum discordiarum a tempore victi et cæsi Licinij ita ut inter persecutionem ejus quam Constantinus cessare fecit & has lites modica pax ecclesiarum intercesserit. Socr. l. 1, c. 4. Sozom l. 1 c 7, 15. Theod l. 1, c. 2 Ruffin l. 1, c 1. Gelasius Cyzic              Insuper Theoderetus historiam suam sic concludit.Quin inquit, ac centum annorum spatiò res gestas hæc historia complectitur : ab Arij quidem vesania ducens exordium, desinens verò in obitu præstantissimorum virorum Theodori ac Theodoti. Hæc ille. Obierunt autem Theodorus & Theodotus anno 428. Theodotus enim anno 426 interfuit Synodo Constantinopolitanæ quæ jussi Theodosij junioris congregato est in ordinatione Sisinij Patriarchæ Constantinopolitani, ut docet Photius in Bibliotheca cap 52. Theodoto præterea. Athiochen {sic}|sem| Ecclesiam regente mortuus est Theodosus iste Mopsu \este Mopsuestenus/ Et hic pervenit ad annum 428. Nam Nestorius qui <50r> hoc {illeg} anno Constantinopolitanum Episcopatum suscepit Theodorum Mopsuestenum in itinere convenit, ut testatur Theodulus apud Evagri{illeg}um lib. 1. Historiæ cap.2. Ab anno igitur 428 subduc annos 105 et reliquetur annos 423 pro initio d contentionis Alexandrinorum. Cùm igitur hic annus tot indicijs notetur, miror unde recentiores initium ejus referant ad annū 320.

Collatis igitur præfatis omnibus, dicendum videtur quod Arius excommunicatus sit circa mensem Octrobrem anni 323 non multo post mitium disputatione|i|s quod Legati ejus e|i|n Orientem pervenere mense sequenti, |& quod| Alexander ubi Epistolas aliquas ab Episcopis acceperat scripsisse Epistolam Encyclicam initio anni sequentis {illeg}|&| non multò post Arium expulisse urbe, concitatis turbus, quarum fama ad aurem Imperatoris aures, pervenit ante mensem Martius|m| ubi, me|i|sso³ Alexandriam² Hosio¹, digressusest Nicomediâ & de{illeg}|i|n tempore æstivo ante autumnum Concilia in Oriente et Ægypto congregantur, populis interum ubi {illeg} quas{illeg}|i| uno impetu ab Episcopos Ægypti & Libyæ deficientibus, & Episcopos Orientis & Alexandro quaquaversum literas mittentibus. Redeunte dein Hosio Concilium Nicænum indictum videtur sub Autumno. Convenit autem anno sequenti \b^[67] Paulino et Iuliano Coss./ i.e. |^a[68] an.| 325, {illeg} ^b[69] 11 Kal. Iunij, ^a[70] finitum{illeg} est 8 Kal. Sept. eusdem anni, incipiente jam vicesimo anno Constantini, cujus celebrationi Concilium interfuit.

Finia|i|ta Synodo, et Episcopis domum redeuntibus, reliqui Episcopi \alij/ per orbem Episcopi audientes quæ gesta fuerant, conturbati sun & literis ad invi{illeg}|d|em datis conquesti sunt de Homo voce Homousij : quarum literarum Socrates nonnulles viderat ut ipse testatur his verbis. Sicut nos, inquit, ex varijs Epistolis deprehendimus quas Episcopi post absolutam Synodum ad sese mutuo scripserunt, vox Consubstantialis quorundam animos conturbabat. Socr l. 1. c. 23.

<51r>

Finito Concilo non tantum sex Episcopi cum Ario et asc|e|clis exularunt sed et alijs idem periculum imminebat. Nam siquis decretis Synodi refragaretur eum exilio dammandum esse Imperator pronunciavit utpote Dei judicium convellere conantem. Sozom l 1 c 20. Vnde multi \hi/ ^✝[71] a singulis civitatibus proscripti et ejecti sunt. Ne hoc tantem sed ad mortes us processit Cæsaris impetus. Cum enim Arius ab Alexandro tanquam Ebiona|i|ta ab Alexandro condemnatus fuisset & quo fictam accusationem dilueret suam fidem manifestaret omnibus, {illeg} non tantum libellum fidei ad Episcopos miserat, sed et alium prolixiorem librúm s|v|ulgaverat conte|i|nentem fusiorem explicationem & professionem fidei suæ, ut ex fragmento ejus quod extat apud ^✝[72] Athanasium, cons{illeg}|a|t; populus autem ejus {illeg}|L|ectione (, sicut Episcopi lectione alterius libelli,) ubi deficeret e ad Arium deficeret: Imperator edictum sequens edidit.

Victor Constantinus Maximus Augustus
Episcopis et plebibus.

Cum malos et impios homines imitatus sit Arius eandem cum illis pænam infamiæ meretur subire. Quemadmodem ergo ^✝[73] Porphyrius veræ pietatis mimicus, compositis adversus Christianam religionem nefarijs voluminibus, dignam mercedem restulit, ut et ipse infamis sit apud posteros, / multis appetitus opprobrijs, et impij ejus libri penitus fuerint aboliti ; ita nunc placuit Arium sectatores ejus Porphyrianus vocari, ut cujus imitati sunt mores, ejus etiam vocabulo appellentur. Præterea siquis forte liber ab Ario conscriptus reperiatur, flammis eum absumi præcipinius : ut non solum prava illus doctrina funditus aboleatur, sed ne monumentum quidem ejus ullum posteritati relinquatur. Illud etiam denuncio, quod siquis librum ad Arium com <52r> positum occultasse deprehensus sit nec eum statim igne combussum oblatum igne combusserit, mortis pænam subibit Simulat enim in hoc facinore fuerit deprehensus capitalo supplicio ferietur. Divinitas vos servet. Multas quo alias, adit ^✝[74]Sozomines, Imperator per singulas civitates direcxit epistolas contra Arium et eos qui idem cum illo sentiebat|n|t.

Hoc pacto Ecclesiæ inter se pacificatæ sunt. Verum cunctis inter se pacem colentibus apud solos Ægyptios implacabilis contentionis furor ardebat : adeo ut molestiam quidem exhiberent Imperatori ; non tamen ideò tamen eum ad iracundiam e{illeg}itarent. Illos enim ut patres, aut potius ut prophetas Dei, omni honore Imperator afficiens ; iterum ad se vocavit; iterum arbiter eorundem fuit ; iterum eos muneribus ac donis honoravit. Sententiam quo quam arbiter dixerat per epistolam significavit ; confirmans et sanciens ea quæ a Synodo decreta fuerant ; eos adhortans ut concordiæ studerent, nec Ecclesiæ corpus distrahere ac discerpere vellunt, sed futurum Dei judicium animo reputarent. |Haec| Euseb. Vit. Const. l. 3. c. 23. De Hoc |Eusebij| loco verò Eusebij Socrates \verò/ l 1 c 23 ita scribit. Post {illeg} compositas lites Arij, alius denuò tumultus in Ecclesijs exortus est. Pacem enim ecclesiæ domestici ejus iterum perturbarunt. Scri Eusebius quidem Pamphili scribit Ægyptios statim post synodum mutuas inter se rixas ad seditiones inter se agitasse. Causam tamen facti non adjugit. – Verùm sicut nos ex várijs epistolis deprehendimus quas Episcopi post absolutam Synodum ad sese mutuò sripserunt, vox consubstantialis quodundam animos conturbabat ; quasi illi diu multum inter se bellum excitaverunt. Ea res nocturnæ pugnæ haudquaquam <53r> dissimilis erat. Ne enim utr satis intelligere videbantur cur sese invicem calumnijs appelare instituissent. Etenim qui Consubstantialis vocem aversabantur, Sabellij ac Montani dogma ab ijs qui vocem illam probabant, induci arbitrabantur. At idcirco improbis impios illos vocabant, utpote qui filij Dei existentiam tollerent. Contra verò illi qui Consubstantialis vocem tuebantur, cùm multorum Deorum cultum adversarios introducere censerent, eos tanquam superstitionem Gentilium invehentes aversabantur. Hæc ille : ex quibus cont|s|tat multos per orbem Episcopos quæ in Consilio gesta \Acta Concilij/ fuerant moleste tulisse, scientes interpretationem vocis d{illeg} in l|p|ro Sabellianismo & similibus opinionibus |tuendis| in proclivi esse, imò videntes vocem sic a ple{illeg}|{s}|is usurpari. Quietiam ex Episcopis Ægypti, quorum pleri \falsis/ Alexandri falsis accusationibus fidem adhibentes, Arium tanquam Ebionitam condemnaverant, haud paucos decreta Nicæna aversatos fuisse, Socrates hic apertè tradit, dum lites quæ ibi \in Ægypto/ fenuò contigêre hinc derivet. At licet Socrates ex literis Espiscoporum quarum aliquas viderat, rectè docer|a|t Episcopos secretiori murmuratione latens quoddam & quasi nocturnum bellum gessisse, vnde et aperta illa Contentia|o| Ægyptiorum augeri posset : tamen contentionis illius alia fuit origo, ea ut sequitur \scilicet/ quam hic trado.

Quint|| mense|i|bus a Concilo currente \nondum completis/ moritur Alexander (Athanas Apolog 2, post med. Theod. l. 1. c. 26)

\#/ < insertion from f 52v > # Eo mortuo congregati ex Thebaide et universa Ægypto quadraginta quatuor Episcopi, dato sibi invicem jurejurando statuere ut nullos ordinaretur ^✝[75] antequam jurgia quæ inter ipsos erant dirimissent, at ita communi tum consilio suffragio ordinaretur is qui Alexandrinam Ecclesiam administraturus esset. Eusebiani et Concilium Tyri apud Sozom l 2. c 17 & 25. Cum autem plures designarentur Episcopi < text from f 53r resumes > Et cum plures designarentur episcop{illeg}|i|, & aliquantulum temporis in hac altercatione tereretur, Athanasius cum populi parte (cujus scilicet affectionem \ipse sibi/ per gesta sub Alexande|r|o in causa fidei \contra Arium/ concilia verat) sub vesperem in Ecclesiam quæ Dionysij dicitur advolant, cum ibi \✝/ < insertion from f 53r > ✝duos ponit Philostorgius, sed plures fuere \septem tamen/ <53v> numerabant Meletiani,& Athanasiani contendebant pluris fuisse. Quo plures eo plures perjuri. < text from f 53r resumes > quosdam Episcoporum <54r> Ægypti reperisset, januas unà cum suæ factionis hominibus firmissimè occlusit, at ita ordinatus est multum licet reclamantibus Ordinatoribus. Philostorg. l 2. c 11. Inclusi{illeg} enim multitudo \populis/clarioribus vociferationibus postulatam|batat| Athanasium Ecclesiæ Episcopum dari, & Episcopos ut facrent per multus dies ac noctes jurejurando obtestati sunt: cum interea nec ipsi ab Ecclesia discederent nec Episcopos discedendi facultatem permitterent. ( |ut| Athanasius ipse, \una/ cum Episcopis Ægypti in ^✝[76] Epistola synodicâ ) ad Ecclesias \confessus est/) Cum igitur vis Ordinatoribus inferretur ejusmodi, quæ voluntatem ipsorum potentiam superabat, confectum est id quod Athanasius volebat Athanasius. Sed reliqua Episcoporum qui tum aderant multitudo Athanasium hujus rei causa Anathemati subjecêre. Hic verò cùm res suas prius confirmasset, totius civitatis nomine litteras ad Imperatorem de ordinatione sua scripsit. Qui cùm eas litteras ab Alexandrinorum curia scriptas esse existimaret, electionem illam suo suffragio comprobavit. Philostorg. 1. 2. c. 11.

Præter vim illatam Ordinatoribus, et alæ quædam rationes contra electionem faciebant. Athanasius enim per ætatem haud capax erat Episcopatus, vixdum annos viginti quinque natus \Vnde Meletiani, etiam tribus abhinc annis inclamabant: Hem scelera! Illéne Presbyter est? aut illéne puer? (Constantinus apud Athanas. in Apol 2. p 780)/ Et præterea Athanasius erat tantum Diaconus, cùm tamen electio fieri deberet ex Presbyteris Alexandrinis. Marcus enim Evangelista qui Ecclesiam Alexandrinam fundabat, constitueb|r|at \ibidem/ duodecim Presbyteros, et præceperat ut ex his Episcopus eligeretur. Ea consuetudo mani{illeg}|si|t ad us tempora Alexandri et tunc abrogata fuit ut refere Eutychius in Annalibus. Abrogationis \vero nullum/ non alia \antiquius/ occurit occuri \exemplum/ quàm inordinata Electio Athanasij.

Hujus igitur electionis occasione ardebat apud Ægyptios implacabilis ille contentionis furor, cujus causam <55r> Eusebius modestè reticuit. Imperator ita ut pacem denuò componeret advocat ad se Æ|E|piscopos Ægypti, |dissidia| Conveniunt et alij nonnullie ex Oriente : nam et Eusebius Nicomediæ \suaviter componit, ægre ferentum \conciliatorum/ animos muneribus delinit et sedat. {illeg} aderat Et pag. seq./

& Theogonius Nicææ, aderant &c depositi \quippe qui causam contra Athanasium susceperant/sunt a cæteres properea quod cum \communicaverunt \cum/ Alexandrinis/ nonnulis communicaveverant {sic} quos Imperator \tanquam fidei Nicænæ aversatos/ Nicomediæ exulare jusserat & cum ijs conspiravi{illeg} concilium cæp Quippe cum Imperator Alexandrinos quosdam a fide Nicæna alienos in urbibus \ad se abrini/ Bithyniæ exulare jusserat propterea quod hæ liter eorum ministerio ordinatio Athanasij impugnabatur. Eusebius iste & Theogonius \contra Athanasium negotium suscipientes, illuc pergebant &/ cum his \in super/ communicabant {sic} & aurem ijs aurem præbentes, contra Athanasium negotium susceperant, {illeg} \qua de causa/ in hac Synodo depositi sunt. Nam sententiæ Episcopali depositos fuisse Eusebius ipse & Theogonius, in Epistola ad Episcopos quæ sequetur, agnoscunt : aliud verò Concilium quo deponerentur non occurrit. Litibus igitur \denuò/ compositis & his de gradu dejectis, reliqui Episcopi donis onusti domum redeunt, ut ex altero Eusebio supra audivistis: hos vero Imperator relegat in Gallias mittens ad Nicomedienses Epistolam cujus priorem partem supra posui. reliquam quæ ad præsens negotium spectat hic subjicio.

- Id unum, inquit^[77], metuo ; recogito, quod vos in societatem criminis vacari va|i|deo. Per institutionem enim ac perversam Eusebij doctrinam, conscientiam a veritate aversam induistis. Sed haudquaquam tarda erit curatio, si Episcopo fideli ac syncero nunc tandem accepto, ad Deum oculos convertatis. Quod quidem jam in vestra est potestate,et ex vestro judicio pendere jam dudum oportuit, nisi supra memoratus Euebius, ^✝[78] illi|o|s hunc vehementer \mirè/ eum adjuvantibus, huc venisset & rectum ordinem disciplinæ conturbasset. – Quid nuper una cum Theogonio dementiæ suæ socio admiserit, quæso accipete. <56r> Alexandrinos quosdam {illeg}|q|ui ac nostra fide desciverant, huc abduci præceperam, propterea quod eorum opera ac ministerio, discordiæ fax excitabatur. Verum isti egregij scilicet Episcopi, quos Synodi [Nicænæ] clementia ad agendam pœnitentiam servaverat, non solum istos susceperunt, et apud se tuto degere jusserunt, sed etiam malitæ illorum socios se ac participes adjunxerunt. Quad|m|obrem adversus ingratos istos id agere decrevi. Abreptos videlicet quam longissimè deportari jussi.– Siquis vero mentionem illarum pestium facere aut in laudem eorum temere excitari præsumpserit, statim opera famuli Dei, hoc est nostri, adacia ejus comprimetur. Divinitas vos conservet, fratres dilectissimi. Hæc Constantinus : ex quibus constat hos qui contra Athanasium faciebant, ab Imperatore pro nova insurrectione Arianorum habitos esse : dicit enim eos qui discordiæ facem excitabant, a fide Nicæna descivisse. Patet etiam Eusebium mox causam suscepisse, Imperatorem verò iram suam, aliquandiu distulisse ubi viderat magnam vim episcoporum idem agere. Hos igitur lenitate potius secandos esse ducit, ideo ad se vocat \in Pannoniam ut pinar, ubi scilicet agebat mense Februari{illeg} et Martio anni 326/ & be{illeg}nigne tractando conciliat dein Eusebium & Theogonium qui simul \pariter/ advenerant \& \cum {illeg}{verum}/ cum aliquibus qui decreta Nicæna apertiùs aversarentur/ ab Athanasianis depositos opprimit, propterea quod communicaverant cum aliquibus /qui decretata Nicæna apertiùs aversarentur, et eos, ut Imperator insinuare videtur, hospitio exceperant.\ | pag. seq.| < insertion from f 56v > |pag \fol/ præc.| |Et| Epicopis igitur domum redeuntibus Imperator, ut ex Eusebio audivistis, sententiam quam arbiter dixerat per Epistolam significant [Ægyptis;] confirmans et sanciens ea quæ a Synodo [Nicæna] decreta fuerrant, eos adhortans ut concordiæ studerent. || < insertion from the bottom of f 56v > Quibus Eusebij verbis confirmatur quod ex Socrate modo docuimus. Nempe quod Imperator Ægyptiorum sacerdotum Ægypriorum plurimi hac <57v> hac tempestate dereta Nicæna ægre ferrent. Cur enim Imperator dum litem hanc novam compenere studet, confirmaret et sanciret decreta Nicæna, simul adhortansut concordiæ studerent ; nisi quod animadverteret fidem illam huic dissentioni ministrasse, tam Episcopis quàm plebibus qui in Athanasium insurrexerant, ordintationem ejus ob fidem ipsam apertè impugnare?

Posthac \hujus Epistolæ commemorationem/ Eusebius sic pergit. Sed et alia plurima, inquit, ejusmodi scripsit Imperator, ac pœne innumerabilis – < text from f 56v resumes > – Sed et alia plurima, inquit, pergit Eusebius, ejusmodi scripsit, ac pœne innumerabilis exaravit epistolas ; nunc Episcopos præscribens ea quæ ad Ecclesiarum Dei utilitatem spectabant, nunc ipsas plebes per litteras compellens. - His ita gestis Imperator Deo carus aliud quiddam imprimis memorabile agressus est in Palæstina. Quidnam Beatissimum illum Domu|i|nicæ resurrectionis locum qui est in Hierosolymis, illustrem ac venerabilem cunctis mortalibus efficere officij sui esse existimavit. Confestim igitur oratorium ibidem extrui mandavit &c.– {illeg} (Eu Matris autem suæ [Helenæ tantum bonum humano generi procurabatur – quæ in orientem properavit ut terram veneratione dignam perlustraret. Hæ Euseb. in Vit. Const. l 3 c 23, 24, 25, 42, 43. Porro |ist|H|h|æc Helenæ peregrinatio expeditio contigit anno 326 ut Eusebius et Rufinus satis insinuant \indicant/, \‡/ < insertion from lower down f 56v > ‡ et ex epistola Constantini ad Macarium EpiscHies|r|osolymitanum \quam ipsa Helena (utinarrat Theodoritus l 1. c 18) {secum} in Orientem pertulit/ colligi potest, ubi \scilicet/ Imperator ait se Bal|s|ilicæ illius excitandæ negotium Draciliano dedisse. Dracilianus enim vices egit Præfecti Prætorio in Palæstina & vicinis locis anno 326, ut ex lege 1 |de| Hæreticis C. Theod. ad illum inscripta constat. Quo eodem {illeg}|a|nno vel in{illeg}|i|tiate sequenti|e| Helena etiam moriter – < text from higher up f 56v resumes > quo anno eodem anno vel sequenti Helena ibidem moritur, d \etiam/ mor{illeg}|i|tur. Mortua \est/ enim ante jacta fundamenta Constantinopoleos (Euseb. ib.) ac duodecimo anni|o| antequam Constantinum (Cedrenus) qui obijt anno 337, Maij 22 Concilio ita Ægyptiorum et {illeg} relegatio Eusebij quæ expeditionem Helenæ præcessà|i|te necessariò incide{illeg}t in initium \tempus vernum/ anni 326, \✝ pag sequ./ feribit septimo circiter mense post Conciliū Nicænum, non tertio ut vult Philost Scribit quidem Philostorgius Eusebium e Hinc igitur exilium Eusebij quod Philostorgius scribit tribus mensibus post Concilium Nicænum expletis contigisse, {illeg} in septimum potius vel octavum mensem rejiciendum esse.

< insertion from f 57v >

|fol. sup.| ✝ Posthæc Imperator iterum factus est Arbiter Ægyptiorum ut in sequentibus dicectur sed judicium istud multis modis ab hoc distinguitur. Hoc contigit ante expeditionem Helenæ, illud postea. In hoc Imperator ad se vocavit dissidentes Episcopos: in illo Episcopi unius partis ultrò venere|u|nt & solus Athanasius ex altera parte citatus est.In hoc pax composita est at dissidentes donis pacantur & adstringuntur \conglutinantur/: in illo Athanasij adversarij cum ira dimittuntur & apprima|u|ntur. In epistola hoc tempore scripta ad Ægyptios Imperator confirme|a|t & sancit ea quæ a Synodo Nicæna decreta fuerant: in ea quam Imperator illo tempora scripsit ad eosdem, nulla talis confirmatio et sa/n\ctio occurit.

Compositis \autem/ prædictis litibus - < text from f 56v resumes > Compositis igitur istis litibus, dum Helena pergit in Orientem Imperator ipse tendit in Italiam et vicennalia sua celebrat Romæ.

< text from f 56r resumes >

His gestas Imperator ex Oriente redit /Compositis litibus, dum hunc pergit in Orientem Iperator ipse tendit in Italiam & vi{illeg}|m|\ & vicennalia sua celebrat Romæ. Interim gaudia hæc maæstissimis quibusdam casibus temperantur. Nam Constantinus vix Italiam ingressus fuerat cum ^✝[79] Crispum Cæsarem, filium suum primogenitum, ob falsam criminis suspicionem veneno sustulit, dein propriam etiam conjugem Faustam balneo calido suffocavit, at ^a[80] alios quosdam genere proximos, et ^b[81] amicos innummeros occidi jussit: de quibus consule Baronium ad annum 324 sect 5 & <57r> sequ. qui uti testimoniorum (quæ ibi nomen addcucit) multitudine et evidentia victus cogitur hæc agnoscere. Rec|j|icit tamen factum ad annum 324, Chronicon Eusebij secutus, quod certo erroneum est, & hic factæ \proculdubio/ ab Hiernonymo interpolatum, nam Eusebius Imperatorem summis semper laudibus extollere & ejus vitia omnia celare solitus est. Tempus verum sic colligitur. Sozomenes lib. 1 c. 25, ex legibus a Constantino et Crispo simul editis, et notast temporum nomina Legislatorum ferentibus, expresse testatur Crispum desijsse anno vicesimo Constantin, qui quidem annis cœpit 8 Kal. Aug. A.C. 425, dum synodus Nicæna sederet; q q quæ et fæsto Vicennialium Nicææ celebrato interfuit. Tradit etiam Zosimus Constantinum hæc facinora patrasse tunc cum Roman profectus esset, et Gothofredus ex legibus Constantini loca ac tempora quibus dabantur ferentibus, cogitur agnoscere Constantinum non advenisse Roman ante mensem Iulium anni 326, proinde rejicere facinora hæ in tempore proxime post Concilium illud Nicænum, & repudiare celebrerrimum illud figmentum de bapt{illeg}|i|smo Constantini quæm Romæ anno 324 ex occasione horum scelerum ad reatum ante sessionem Synodi diluendum celebrari volunt. Præterea Marcellinus tradit Polæ in Istria peremptum Crispum docet scribet : at Pola proxima est Aquileiæ ubi Constantinum mense Aprili annis 326 positum fuisse testatur ^✝[82] Lex un. {illeg} Siquis eam cujus Tutor. Huic etiam tempori favet illud Baronij ann. 324. § 27 quo docet ex Zosimo Osium jam ex Ægypto Romam redijsse. Scilicet Osius \sub finem anni ad 324 ad Imperatorem/ Comitatum red{illeg} reversus primo Nicæ & comitatum secutus, primò Nicæam dein Roman perrexerat. Adhoc Ida Deni Idaciana Consularia facinus in consulatum Constantini Imp. 7, & Constantij Cæs. (huic anno scilicet congruentem) referunt quo et Constantinum Romæ Vicennalia edidisse scribunt.

<58r>

Tam immania verò erant hæc scelera, ut Ablavius \post haec/ Consule \vir apud Constantinum præcipens, &/ hoc autem ipso anno 326 Præfectus Prætorio, ut docet l {illeg} Lex 6 de Episcopis & Lex 5 de navicular ({illeg}|q|uod \superiorem/ Chronologiam confirmat) post{illeg} ea vero Consul, vir apud Constantinum præcipuus, disticho Palatinis foribus affixo, vocerit hæc tempora Neroniana: uti Sidonius Apollinaris, auctor gravissimus refert, his verbis.^[83]Vt mihi, inquit, non figuratius Constantini domum vitam videatur vel pupugisse {versu} gemello Consul Ablavius, vel momordisse disticho tali clam Palatinis foribus appenso:

quia scilicet prædictus Augustus, ijsdem fermé temporibus extinxerat Conjugem Faustæm calore balnei, filium Crispum frigore veneni. Ad hoc distichon alludens ^✝[84] Baronius, dum de causa fugæ Romani Pontificis agot, vocat hæc tempora infælicissima at ea plane quæ ore domesticorum meruerint Neroniana vocari. Quibus facile erat inquit, fluctuantem Constantini animum – levissimis suspicionibus in quos optimos agitari adeo ut si deploratissimis hisce tempribus carissimus filius Cæserum primus, amantissima uxor a|A|ugusta, et alij complures necem ab irato Principe subire {illeg} coacti sint, quid mirum si Romanus Pontifex fugam capessere adactus sit, vel in ea quam antea ob furorem Gentilium captasset, sese cum suis hactenus continuare ? Tempora planè (ut eadem sæpe repetamus quæ Ablavius testatur) Neroniana erant. Hæc Baronius: ^a[85] qui et ex ^b[86] Glyca, ^c[87] Zosino et ^d[88] traditione Gentilium apud Sozomenem, scribit Imperatorem ad Gentilismum fere redijsse, & jam demum post hæc <59r> facinora se totum ad Christianam religionem convertisse, ubi Flamines et Sopatrum Philosophum gentilem de expiatione peccatorum consulens, responsum tulisset, non esse traditum lustrationis modum qui tam fœdapiacula posset eluere; ab Osio vero confirmatum audivisset religionem Christianorum habere vim abolendi quodcu peccatum.

Ne sane isthæc a veritate prorsus aliena esse videntur. Nam qui Auruspices, non multo ante de ædibus suis fulmine tactis consuli voluit & eorum sententias ad se transferri, quid mirum si se alijs Gentilium ritibus aliquando immiscuerit, & præsertim hoc tempore ubi deterrimus factus est. Ne est quod qua|i|squam objectet pietatem ejus erga Christianos, nam certè in ipsa Synodo Nicæna nimium lusit, & sub prætextu religionis paci reipublicæ studuit; ut ex hoc unico argumento satis manifestum est ; quod postquam Hosio auscultans & Eusebium propter socistatem cum Licinio aversatus, deterruisset Episcopos haud paucos Eusebio adhærentes ne venirent ad Concilium, dein cæteros utrius" partis, inter sentententiam se, vehementer contendentes, in sententiam, non in quam illi sponte conspiraverant sed quam ipse prius elegerat, partim blandimentis, & auctoritate præsentiæ, partim fraudulentis interpretationibus, partim vero metu exilij uno die pertraxerat : non erubu|i|t consensum horum Episcoporum pro deci{illeg}sione Dei ipsius insperante spiritu sancto Patribus infusâ venditare. Nam in Epistola quam finita Synodo scripsit ad Ægyptios, hæc fatus est. Cum, inquit, trecenti et amplius Episcopi, tum ob modestiam tum ob solertiam admirandi, unam omnes et eandem fidem <60r> quæ veritatem et examen divinæ legis sola fides potest esse, unanimi sententia conformarint – revertamur ad carissimos fratres nostros a quorum consortio impudens ille diaboli minister [Arius] nos seperavit. – Nam quod trecentis placuit Episcopis hihil aliud existimandum est quàm Dei sententià; præsertim cùm in tantorum virorum mentibus insidens spiritus sanctus divinam voluntatem a{illeg}peruerit. Quocirca nemo vestrum ambigat nemo differat sed omnes {illeg} ad veritatis viam redite. Hæc ille: quæ confer cum epistola quam scripsit contra Arium ante sessionem Synodi, & dic sodes siquid aliud Imperator quàm histrionem egerit ; paci reipublicæ quomodocun consulens.

Haud crediderim tamen cum Baronio quod Imperator post admissa præfecta scelera declinaverit ad religionem Gentilium. Ex lustratione quam ambiebat, hoc non potest concludi, siquidem se ritibus gentilium superiribus annis immiscuerit, ubi ingentia beneficia quibus Christianos afficiebat satis ostendebant eum tum Christianum fuisse. Sed hoc potius dicendum videtur, quod cùm fuerit Princeps nominis ac gloriæ studiosissimus & hactenus utrius religionis arbitrum se præbuerit, at populus gentilis hac tempestate multò numerosior extiterit quàm Christianus ; apud illos se purgare statuit, non tam religionis ga|r|atia quam ad infamiam delendam. Quod cum assequi non posset, odium omne convertit in istam religionem, opes Idolis mox detrahit, inhibet sacrificià, Idola ipsa cum aris evertit, & \sui nominis/ urbem Christianam extruit quæ Romæ gentilis esset æmula. <61r> Vnde non mirum est si Gentiles eum a tempore lustrationis denegatæ ab eorum religione ad Christianam se contulisse scripserint. Cæterum an infælicia illa facinora quæ elui desiderabat, casu aliquæ |an| magno Dei judicio, vel secus, evenerint, penes alios est \sit aliorum/ judicium.

In {illeg} contentione illa quæ secuta \nata/ est \ex/ Orindinatione Athanasij, Meletiani cum simul cum cæteris commoti fuerant. Hi quidem tempore Ordinationis aberant |ab| Alexandria, ut Episcopi Ægypti in Epistola Synodica apud ^✝[89] Athanasium testantur. Omnem quippe eligendi & ordinandi potestatem Synodus Nic&na eis ademera{illeg}t, ut et aliudere quia|c|quam sine consensu Ep aliorum Episcoporum ge agendi. Hi igutur cùm titulum tantum, non auctoritatem Episcopalem, ex decreto Synodali sortirentur, non adierant Imperatorem cum cæteris \quantum animaverto/ ne una conciliati fuerant, sed Athanasium tenebant|ntes| excommunicatum, seorsim collectas agent|bant|. Et contra Athanasius eos vi agressus ad communionem impellere cogitabat. Vnde mox gravissimæ inter hos turbæ comflatæ sunt. Qua de causa ^✝[90] Athanasius sic in eos invehitur. At Synodo {illeg}|N|icæna, inquit, nondum quin menses præterierant cum beatus Alexander mortem obijt. Meletiani autem quos et quietos et gratos esse oportuit quod aliquo saltem modo recepti essent, more canum non obliti vomitus sui rursus Ecclesias perturbare incæperunt. Ita ille, commotionem reliquorum Episcoporum qui mox ad concordiam \et amicitiam/ rediêr{illeg}\e/ tacsus. Epiphanius verò qua Athanasius vicissim in Meletianos gesserat sic perstringtit. Athanasius, inquit, mox ut Episcopus creatus est, vehementi religionis ardore æstuans ac deplorando Ecclesiæ statu commotus, cum ubi conventicùla, ac populi divortia a Meletianis fierent – ille ecclesias consociare et ad concordiam redigere cupiens, increpandi comminandi et hortanti finem nullem facienbat auscultante nemine. Ex quo omnes illæ contra <62r> ipsum turbæ conflatæ ac comparatæ sunt ob eximium illius ardorem ac studium divinitus a Deo in sa|u|m a Deo collatum. Epiphan. Hæres. 69. In alio loco idem Epiphanius hæc plenius describit: in Alexandrum tamen conferens quæ conveniebant Athanasio. Alexander, inquit, post Meletij Confessoris obitum, adversus Ecclesiæ schisma vehementi quodam ardore succes|n|sus, Meletianos qui privatos conventus habebant, agitare ac vexare, ijs vim adhibere cœperat ne ab una eadem ecclesia contumaciterdesciserent : illi contra detrectantes tumultuari ac perturbare omni{illeg}|a|. Quare persequnete eos & urgente acrius Alexando nonnulli e sectæ primarijs, ac pietate & virtute facile principes, ut ijs incommodis mederentur ad comitatum profecti sunt ut Imperatori supplicarent ab eo privatorum conventuum sine ullo impedimento facultatem obtinerent. Ex his præcipui erant Paphnutius quidam vir magnus & Anachoreta & Confessor. Cum eo erat et Ioannes illorum Episcopos, necnon et Callinicus Peleusij Episcopos cum alijs quibusdam qui hujus concilij participes fuerant. Qui cum ad Imperatorem venissent, et adire vellent, pulsi ac rejecti sunt. Nam Palatini audito Meletianorum nomine, quid hoc sibi vellet ignorantes adire principem minimè permiserunt. Inter hæc Paphnutius Ioannes & cæteri Constantinopoli et Nicomediæ diutius moram trahentes, cum Eusebio Nicomediæ Episcopo familiaritatem contrahunt, ei rem omnem aperiunt, - per hunc conciliari {illeg} se Imperatori ac perduci postulantes. |Ita| Epiphan. Hæres. 68. Cǽterum Meletius obijt statim post Alexandrum, relinquens successorum Ioannem cum Athanasium pro Episcopo non agnosceret ,. Epiphanius verò per errorem \inadvertentiam/ /errorum\ <63r> produxit vitam Alexandri ad annos aliquot ultra Concilium Nicǽnum et inde huic adscripsit præfata quæ sedente Athanasio gesta sunt. Et quidem profectio Paphnutij \Ioannis/ & sociorum ad Imperatorem contigit anno 328 quo Imperator solo inter Concolium Nicǽnum et Tyrium \Imperat/ constitit |tam| Nicomediæ quam Constantinopoli, ut ex datis legibus \ejus/ tempora et loca ubi consistebat ferentibus videre est in Goth{illeg} apud Gothofredum in Chron. Cod. Theod; quo etiam primùm Constantinopoli constistere cœpit, fundamenta ejus jaciens.

Profecti sunt autem Meletiani ad Imperatorem non tantum libertatis impetrænda {sic} gratiæ|a|, sed maxime ut Athanasio crimina quædam objceret sicut refert Athanasius ipse a hunc modum. Meletiani, ait, {illeg} tale crimen per Isionem Eudæmonem & Callinicum de vestibus line{illeg}|i|s ementiuntur quasi ego canonenm ejus modi tributi Ægyptijs induceram & primus omnium exigerem. Sed id frustra fuit Presbyteri enim nostri Apis & Macarius, qui ibi forte præsentes aderant, eos audiente Imperatore de calumnia vicerunt. Imperator autem damnato Isione me literis ad se accersit. Re cognita Eusebius ijs acutor est ne loco se moveant. Ex ejus consilio rem apud Cæserem novis criminibus tentant, accusantes Macarium de calice, mihi autem non quodvis crimen, sed quod maximum omnium est imposuere, quasi hostis Imperatoris cremenam auri Philumeno cuidam mis{illeg}issem. Hæc ille : in quibus tamen referendis, insignis vafricies elucescit. Cur enim, quæso, Imperator Athanasium advocaret si Apis et Macarius accusationem de lineis vestibus modo delevissent reliqua autem crimina nondum fuissent objecta, {illeg} sèd Meletiani \condemnati ac/ d{illeg}|is|missi jam domum redituri e{illeg}|sse|nt? Nam Certè Imperator accersivit Athanasium ut {illeg} accusationibus Meletianorum responderet. : licet forte \Potuit tamen/ audita parte accusationum, cæteras defferri juberet ad us adventum Athanasij, ut pars utr simul audiretur. Sed magis miror quod Athanasius finxerit Meletianos, audita Athanasij citatione discessuros fuisse \discessum ornasse/ /discessum fugam {, e} ornasse\ & solis <64r> Eusebij monitis detentos e loco non movisse. Cùm Sihi Athanasium ea de causa accusavisse|erant| ut is in judici{illeg}|u|m vocaretur, scientes absentum non posse judicari & \si/ Imperator eore|u|m operâ Athanasium accersi{illeg} \erat/ ita ut \ut inter/ \utrum/ ille \jam judicearet {sic} nonne/ æ persistere tenerentur at Athanasius acceder{illeg}|e| {illeg} ? nonne hunc congressum expectabant? Quomodo igitur ad fugam parati ? Sed si ita fuisset Quam puerile hoc commentum ? Sed si ita fuisste, vnde, quæso, adversariorum secreta concilia & Athanasio innotuerint Certè q|Q|ui talia ascribit adversarijs quorum notitiam ad eum habere non potuit|ssit|, h (Quod Athanasio familiàre est:) hoc eo ipso ostendit se fingere.

Iam verò, quod ad objecta crimina attinet, qualia fuerint illa duo de vestibus lines|i|s ac de crumena auri, nemo satis prodit|d|it; (ne enim Athanasius in referendis Adversaniorum accusationibus {illeg} \omnino/ sincerus esse solet :) illud verò de calice hujusmodi erat \Athanasio|u|s cum sui{illeg} \sequacibus/ hoc modo describunt/.

Mareotis regio quædam Alexandrina est ubi Meletius ab initio schisma non induxerat. In pago quodam istius regionis Ischyras quide|a|m, quem Colluthi Presbyterum perhibebant, ad Meletianos defer|c|erat, & populos ibi congregabat. Cum id Athanasio tum Ecclesias perlustranti renunciatum esset : ille Macarium Presbyterum ablegat ad Ischyram accersendum (Athanas. Apolog. 2). Ischyros autem morbo decumbebat in cubiculo (Athanas. ib. & Acta Tyria ibidem a Iulio Papa & Concilio Serdicensi citata) Quare Macarius cumquibusdam de populo in locum sacrum irrumpens \mysticum/ calicem confregit : unde jurgium et pugna inter hos et populos Meletianorum conflata (Epiphan Hæres. 68) Gentilibus præterea \etiam/ concurrentibus qui postea una cum Christianis testes hujus rei extitere. Mensam sacram præterea idem Macarius evertit (Ægyptij apud Athanas. Apol 2) Et summam \Hæc Athanasiani/ hujus criminis Meletiani in Athanasium referebant \et recte quidem nisi quod Athanasius post mortem testium \ad crimen minuendum/ fi{illeg}ixit -se non adfuissed|t| ubi Macarius calicem fregit uter enim a Meletianis de hoc crimine accusabatur./ <65r> æque ac in Macarium, quasi \sive quod hic adfuit ut mihi videtur sive quod/ hujus \tantum/ mandatis obtemperans Macararius locum sacrum violare|vit|

Imperatur igitur Psammathiæ causa audita, Meletianos ut calumniosos rejecit, Athanasium in patriam reduentum cum ^✝ epistola ad populos remisit (Athanas. Apolog. 2) In qua tamen epistola non affirmat Meletianos falsitatis convictos fuisse, sed eos tantum ut invidiosos & fidei circumventores acensat, et in Athanasio propriam existimationem attingi asserit, ut videre est in ipsa Epistola quæ extat apud Athanasium in Apol.2. Erat autem Psammathia s ^✝[91] suburb{illeg}\anum/ Nicomediæ ubi Imperator, uti diximus, consistebat anno anno 328.

‡ < insertion from f 64v > ‡ Eodem tempore vel non multò post Eusebius Nicomediæ et Theogonius Nicææ in exilium missi sunt eo quod cum ex{illeg} Alexandrinus quibusdam qui ob finem deportati fuerant com in Bithyniam, communicati|b|ant fuerant, & causæ Meletianorum favere non desisterent favere. Philostorgius quidem refert horum Exilium ad tertium mensem post a Concilio Niceno, sed in eo certè fallitur nam Athanasius certe scribit A Eusebium ab ipse|a| morte Alexandri consilium \& fœdera/ secretò inijsse cum Meletianis. Figmentū quidem est hoc Athanasij ut ferè sunt omnia quæ contra in inimi{illeg}|c|os scribit. Etenim, quamvis E præterquam quod Epiphanius rem aliter descrip|b|it, {illeg} unde quæso secretissima Eusebij & Meletianorum consilia innotesceret|n|t ? Qui ea de inimicis refert quorum no{illeg}|t|itiam habere non potest, hac ipso demonstrat se somniari. Sed f quamvis hoc figmentum {somnium} \figmentum/ sit, tamen figmento non locus fuisset si Eusebius eo tempore exulasset. Exulantibus autem Eusebio et Theogonia, Imperator misit ad Nicomedienses ^✝[92] epistolam cujus priorem partem supra posui, reliquam quæ ad præsens negotium spectat hic subjicio.

– Id unum, inquit, metuo, id recogito, quod vod in societam criminis vocari video.^✝[93] Per institutionem enim ac perversam Eusebij doctrinam conscientiam a veritate aversam induistis. Sed hauquaquam tarda erit curatio, si Episcopo fideli ac Syncero nunc tandem accepto, ad Deum oculos convertatis. Quod quidem jam in vestre est potestate et ex vestro judicio pendera ^✝[94] jamdudum oportuit nisi supra memoratus Eusebius, illis tunc mirè eum adjuvantibus, huc venisset & rectum ordinem disciplinæ conturbasset.

– Quid nuper una cum Theogonio dementiæ suæ socio admiserit, quæso accipite. Alexandrinos quosdam qui a nostra fide desciverant huc ab duci præcepteram, propterea quod eorum opera ac ministerio discordiæ fax excitabatur. Verum isti egregij scilicet Episcopi quos Synodi clementia ad agendam pœninentiam servaverat, non solum <65v> istos susceperunt, & apud se tuto degere jusserunt sed etiam malitæ illorum socius se ad participes adjunxerunt. Quamobrem adversus ingratos istos id agere decrevi. Abreptos v{illeg}|id|elicet quàm longissimè deportari jussi.

– Siquis verò mentionem illarum pestium facere, aut in laudem eorum temerè excitari præsumpserit, statim opera famúli Dei hoc est nostri audacia ejus comprimetur. Divinitas vos conservet frates dilectissimi.

Hac tempestate, scilicet anno < text from f 65r resumes > A{illeg} Hac tempestate, nempe ^✝[95] anno 329 vel 330, celebratum est Concilium Antiochenum \Episcoporū 250 (Niceph l 8 c 45)/, in quo Eustathius urbis illius episcopus depositus fuit ob Sabellianismum (Socr l 1 c 24. Sozom l 2. c 18) stuprum Philostorg. l 2 c 27 ). Theod l 1 c 27) & contumelias in matrem Imperatoris (Athanas. ad Solitar{illeg}|i|os sub initio p 812) Posthæc quidam ex Eusebianorum inimicis famam sparsêre quasi mulier quæ ab Eustathio gravida erat, fassa fuisset se quidem ab Eustathio gravidam, sed at non ab hoc Eustathio ; \sed ab Eusebianis conductam fuisse ut, hunc accusaret./ & hanc mulieris confessionem ut vere fact{illeg}|a|m Theodoritus post \post/ centum annos \primus/ retulit : quæ tamen si vera fuisse ad omnium aures statim pervolasset & tempore Constantij ubi h{illeg} contentiones inter Eusebianos et Athanasianos maximè efferbuêre ab omnibus \contra Eusebianos/ objecta fuisset. Quod tamen Sed in horum temporum scriptes {illeg} nihil tale {occurritem} Quod tamen \certe/ non evenit. Ægypti in Concilio Alexandrino decem adhinc annis celebrato, Eusebianos de gestis contra suos, in ^✝[96]epistola ad Ecclesias fuse accusarunt. Idem fusius fecere tam Occidentales quam Ægyptij in Concilio Serdicensi in alijs dualis Epistolis, ut et Iulius Papa in alia prolixa Epistola contra Orientales. Athanasius autem Eusebianis in nihilo pepercit et <66r> eosdem præterea alicubi de \hac/ depositione Eustathij ut potuit reprehendit. Nec tamen Athanasius vel alius quisquam his temporibus confessionem mulieris eis objecere novit. Qua arcanâ \igitur/ traditione, Theodoritus igitur post centum annos \hanc/ confessionem² mulieris¹ didicerit, reliquo alijs disquirendum.

\Hoc tempore, nempe septemdecim annis ante Synodum Sardicensem (Epist. Synod. Sard. Orient) a synodo itidem Antiochena (Epist. 2 Synod. Sard. Occid.) depositus est Asclepas episcopus Gazæ. Causa non memoratur. Sententiæ vero in eum latæ subscripsit Athanasius/ Cùm Meletiani aliquantisper quievissent, \ijdem/ denuò acrius insurgent, & crimini de calice addunt aliud de Arsenio quodam Meletianorum Episcopo, dicentes eum ab Athanasio interfectum esse. - Cæterum Imperator jam antea Psammathiæ de calice audierat. Quapropter Antiochiam literas ad Dalmatium Censorem misit ut cognosceret de causa homicidij. Censor igitur Athanasio perscribit ut se pararet ad criminis defensionem. Athanasius & {illeg} Quore Athanasius {certores} facit ejus rei comministros in sacris per Ægyptum et Diaconum amandat qui de Arsenio cognoseret (Athanas Apol 2 p 781 782 ) quasi scilicet Arsenius in vivis repenendus esset : at ita fabulam componite quasi Diaconis ille primùm audivisset Arsenium latere apud Pinnem presbyterum cujusdam Monasterij, dein Pinnes iste cum se detectum esse sentiret, ante adventum Diaconi curavisset Arsenium in navem conjici una cum Monacho Helia qui eum aliò aveheret: at ideò Diaconum|s|, elapso Arsenio, Pinnem & Heliam comprehensos seum Alexandriam deportavisset, & hi rem omnem Alexandriæ confessi fuissent. Deinde quo hæc omnia veriora viderentur \Athanas. Apol. 2 p 781, & 782. Quare Athanasius fingit Arsenium in vivis esse et in ejus rei testimonium sequentim epistolam quasi ab ipso Arsenio ad se scriptam producit Athanasio beatissimo Papæ Arsenius Episcopus Hypselitarum cui aliquando præfuit Meletius, una cum cum Presbyteris & Diaconis in domino S. P. P./ \Et nos quo diligentes pacem et unanimitatem -/^[97] Hæc igitur \Athanasius/ perscrib{illeg}|e|ns Imperatori persuadit ei Arsenium in vivis esse. Quapropter Imperator inhibet judicium Censoris, & contra Meletianos sic rescribit.